BRZEZIŃSKIEGO DOKTRYNA – zbiór poglądów, założeń, analiz i wskazań o charakterze geopolitycznym i geostrategicznym autorstwa Zbigniewa Brzezińskiego (1928‒2017), amerykańskiego politologa, geostratega i polityka polskiego pochodzenia. Jego wskazania teoretyczne oraz praktyczny wpływ na działania administracji USA pozwalają zaliczyć go do czołowych badaczy problemów międzynarodowych oraz architektów kompleksowego ograniczania i zwalczania światowych wpływów rosyjskiego ośrodka siły (ZSRR, Federacja Rosyjska) okresu → zimnej wojny i przełomu wieków XX i XXI. Dorobek Zbigniewa Brzezińskiego [Z.B.] to zarówno wieloletnia praktyka akademicka (absolwent Uniwersytetu w Montrealu, doktorat w Uniwersytecie Harvarda, wieloletni pracownik i profesor Uniwersytetu Columbia oraz Uniwersytetu Johnsa Hopkinsa, w tym pierwszym także dyrektor Instytut Badań nad Komunizmem), jak i działalność polityczno-dyplomatyczna i ekspercka (m.in. doradca ds. bezpieczeństwa narodowego w administracji Jimmy’ego Cartera, członek rady doradczej ds. wywiadu prezydentów Ronalda Reagana i Georga H.W. Busha, współtwórca i kierownik międzynarodowej Komisji Trójstronnej, doradca amerykańskiego Centrum Studiów Strategicznych i Międzynarodowych).

W jego zbiorze założeń teoretycznych uwagę zwraca warstwa ontologiczna, w której centralne miejsce zajmują wnioski z krytycznych i jednoznacznych w swej negatywnej wymowie studiów nad systemami totalitarnymi – sowieckim i nazistowskim oraz postulat oparcia praktycznej międzynarodowej polityki na wartościach moralnych i prawach człowieka. Z.B. w publikacjach Totalitarna dyktatura i autokracja (1955, wspólnie z Carlem J. Friedrichem) oraz Totalitaryzm i racjonalność (1956) wysuwa hipotezę o rewolucyjnej naturze → totalitaryzmu, który poprzez zinstytucjonalizowaną przemoc stara się zniszczyć dotychczasowy porządek społeczny i polityczny w celu realizacji oficjalnej wizji przyszłości, opierającej się na zideologizowaniu, jednolitości postaw i fanatyzmie nowego, zarządzanego despotycznie społeczeństwa. Dlatego też w obserwowanej i analizowanej przez niego zimnowojennej rzeczywistości kluczowe było przeciwstawienie się światowej ekspansji komunizmu i powstrzymanie jej, co obok wykorzystania potęgi militarnej i ekonomicznej świata zachodniego miało polegać na wprowadzeniu wartości uwypuklających prawa jednostki i konstytuujących pluralistyczne społeczeństwo. W rezultacie geopolityka polegać miała na jednoczesnej relacji siły i idei, co w stosowanej przez USA na przełomie lat 70. i 80. praktyce przekładało się na możliwość działania niezależnego od formalnych dwublokowych podziałów (np. polityka wspierania demokratycznej opozycji w krajach bloku wschodniego), przy jednoczesnym stosowaniu sankcji gospodarczych (np. reakcja na sowiecką agresję
w Afganistanie) oraz rozwoju zdolności ofensywnych (jak technologia rakietowa) i działań bezpośrednich (np. pomoc materiałowa, instruktaż i tajne operacje militarne).

Rzeczywistość manichejskiego starcia obozu komunistycznego z Zachodem wynikała wedle Z.B. z istotnych różnic wykraczających poza sferę czysto ideologiczną. Tworzyły ją zjawiska geopolityczne polegające na istnieniu realnej zależności pomiędzy kontekstem geograficznym a politycznym – pozycja danego kraju czy regionu warunkowana była wpływem czynników naturalnych moderujących rozbudowany proces polityczny, na który składały się m.in. uwarunkowania historyczne (cykle upadku i wzrostu), systemowe (organizacja relacji politycznych i ekonomicznych) czy kulturowe (styl życia i kultura polityczna).

Wobec obiektywnego światowego konfliktu geopolitycznego Z.B. zbudował model stabilizacji systemowej, w którym wykorzystał dorobek pojęciowy klasyków geopolityki (np. Halforda J. Mackindera, Alfreda Th. Mahana), geostrategii (np. Nicholasa Spykmana, Roberta Strausza-Hupé) oraz współczesnych mu badaczy (np. Simona Baron-Cohena). Opierając się na założeniach o przewadze mocarstw morskich nad lądowymi, zasadniczej dla światowego systemu roli przestrzeni eurazjatyckiej oraz przewidywaniach co do stref potencjalnego konfliktu w dwubiegunowym świecie uznał, iż kluczowym elementem równowagi strategicznej będzie rozciąganie kontroli nad tzw. państwami osiowymi – filarami bezpieczeństwa, za które w latach 80. uznał: Polskę, Niemcy, Afganistan, Pakistan, Koreę Południową oraz Filipiny. Państwa te ze względu na swoje istotne strategicznie położenie pod względem geograficznym, ekonomicznym i militarnym stanowiły kluczowe dla USA punkty powstrzymywania komunizmu. W szczególności chodziło o ekspansją sowieckiego imperium ku zachodowi Europy i w kierunku Pacyfiku, a przy założeniu geostrategicznego wykorzystania usytuowania Korei Południowej i Filipin – o prewencyjne okrążenie Chin.

Po upadku → żelaznej kurtyny Z.B. pozostał wierny tradycji narodowej szkoły geopolityki uznającej rolę USA jako światowego przywódcy, który jednak dla zachowania własnej supremacji musi liczyć się z nieuniknioną rywalizacją w wielobiegunowej rzeczywistości kształtującej się od lat 90. XX w. W tym kontekście dokonał częściowej reinterpretacji dotychczasowych założeń, uwzględniając zmieniającą się pozycję i znaczenie Rosji, Chin, Indii oraz Europy Zachodniej. Wykorzystując oparty na XIX-wiecznej praktyce model zetknięcia potęgi lądowej i morskiej na obszarze azjatyckim (tzw. wielka/wspaniała gra), zaproponował rozumienie Eurazji jako tzw. wielkiej szachownicy, na której dochodzi do zasadniczej rywalizacji mocarstw. Oczywiste przesunięcie geograficznej osi sporu z Europy Środkowo-Wschodniej i Bliskiego Wschodu do Azji Centralnej warunkowane było obecnym w tamtym regionie potencjałem demograficznym i surowcowym oraz emanacją wpływów mocarstw atomowych. Proces rywalizacji miał odbywać się w kręgu geostrategicznych graczy, do których obok USA i Europy Zachodniej z Francją i Niemcami zaliczone zostały Rosja, Chiny i Indie oraz, warunkowo, ze względu na poziom lokalnych aspiracji, Turcja i Iran. Wynik właściwej geostrategicznej rozgrywki uzależniony był od zdolności rozciągnięcia wpływu na siły lokalne zwane sworzniami geopolitycznymi, których położenie, uzależnienie czy destabilizacja przez głównych graczy miałyby zasadnicze znaczenie. Zatem do zbioru nowych państw osiowych Z.B. zaliczył Ukrainę, Azerbejdżan, Uzbekistan, Turcję, Iran i Koreę Południową. Obszar starcia podzielony został na dwa kręgi niestabilności. Szerszy rozciągał się od Rogu Afryki przez Półwysep Arabski po Kazachstan, Chiny i Indie, natomiast węższy, kluczowy z punktu widzenia starcia potęg, określony mianem Eurazjatyckich Bałkanów, skupiał Kaukaz, środkowoazjatyckie republiki byłego ZSRR oraz północne rejony Iranu i Afganistanu, gdzie prócz kwestii surowcowej i niestabilnych systemów politycznych istotne znaczenie miały napięcia kulturowe, w tym religijne i narodowościowe.

Główne zadanie stabilizowania systemu międzynarodowego przypisane zostało tradycyjnie USA, które wykorzystując odpowiedni moment – czyli geopolityczną pustkę chrakteryzującą się osłabieniem wpływów Rosji i brakiem ugruntowanej pozycji Chin oraz Indii – powinny dążyć do wzmocnienia przywództwa opartego na wartościach demokratycznych i prawie międzynarodowym. Wiodącą rolę USA wzmacniały efekty globalizacji, które poprzez dekoncentrację ekonomicznych relacji i wzrost międzynarodowych współzależności czyniły z tego państwa jedyne, prawdopodobnie ostatnie w ocenie Z.B., supermocarstwo. [Adrian Tyszkiewicz]

Literatura: P. Kelly, Classical Geopolitics. A New Analitical Model, Stanford CA 2016 • S.B. Cohen, Geopolitics. The Geography Of International Relations, Lanham 2009.