CASUS BELLI – termin łaciński oznaczający w prawie międzynarodowym publicznym przyczynę uzasadniającą rozpoczęcie wojny. Casus belli [c.b.] stanowi zatem element formalnego wypowiedzenia wojny, które powinno wskazywać zakładane sposoby prowadzenia działań zbrojnych, przyczyny (powody) użycia → sił zbrojnych oraz ewentualne środki zaradcze, jakie należy zastosować w celu przywrócenia pokoju. Obecnie obowiązujące przepisy prawa międzynarodowego znacząco ograniczają dopuszczalność prowadzenia wojny (ius contra bellum). Powszechny zakaz użycia siły zbrojnej nie ma zastosowania w przypadku: 1. uzyskania upoważnienia Rady Bezpieczeństwa (art. 42 Karty NZ); 2. → samoobrony państwa przed napaścią zbrojną lub obrony sojusznika przed agresją wynikającą z zobowiązań traktowych → casus foederis (art. 51 Karty NZ, art. 5 Traktatu Północnoatlantyckiego). Współczesne działania wojenne stanowią ultima ratio państwa po wykorzystaniu wszystkich innych środków politycznych, ekonomicznych i prawnych zastosowanych w celu zapewnienia, utrzymania albo przywrócenia pokoju i → bezpieczeństwa międzynarodowego.
W nieformalnym znaczeniu c.b. odnosi się do każdej tzw. słusznej przyczyny usprawiedliwiającej wypowiedzenie wojny przez państwo. Uzasadnieniem prowadzenia działań wojennych może być zatem każdy obiektywny powód, zaistniała okoliczność, zainicjowane zdarzenie lub wystąpienie określonego stanu faktycznego czy prawnego. Retrospekcyjnie c.b. wykorzystywany jest w opisie zdarzeń mających miejsce przed rozpoczęciem jego powszechnego stosowania oraz w opisie przebiegu współczesnych konfliktów zbrojnych, również tych, w których nie nastąpiło formalne wypowiedzenie wojny.
Począwszy od starożytności działania zbrojne powinny mieć prawną legitymację. Pojęcie tzw. → wojny sprawiedliwej narodziło się w praktyce politycznej Grecji i Rzymu oraz starożytnego Izraela. Żeby wojnę można było uznać za sprawiedliwą, musiała ona spełniać następujące warunki: wypowiedzenie przez prawowitego władcę; w słusznej intencji; za sprawiedliwą przyczyną (causa iusta). Przesłanki wojny sprawiedliwej wydawały się jednak niewystarczające i uległy reinterpretacji w okresie późnej scholastyki hiszpańskiej. Termin c.b. rozpowszechnili w swoich pracach Hugo Grocjusza (1653), Cornelis van Bijnkershoek (1707) oraz Jean-Jacques Burlamaqui (1732). Nowe uwarunkowania polityczne i religijne wpłynęły w znacznym stopniu na przesuniecie akcentu z ius in bellum na ius in bello. Międzynarodowe uzgodnienia – I konwencja haska z 1907 r., Traktaty Bryana, Pakt Ligi Narodów z 1919, traktat przeciwwojenny (Pakt Brianda-Kelloga) z 1928 – zakładają pierwszeństwo pokojowych metod rozstrzygania sporów oraz znacząco ograniczają możliwość użycia siły zbrojnej.
Historycznie c.b. został zastosowany m.in. w następujących okolicznościach: 1. podczas wojny amerykańsko-hiszpańskiej – zatonięcie w 1898 r. amerykańskiego pancernika USS „Maine” w porcie w Hawanie; 2. podczas pierwszej wojny światowej – zabójstwo arcyksięcia austriackiego Franciszka Ferdynanda w Sarajewie; 3. podczas drugiej wojny światowej trzykrotnie – prowokacja gliwicka, napad Niemców na niemiecką radiostację w Gliwicach 31 sierpnia 1939; zainscenizowany ostrzał rosyjskiej wioski Mainila w listopadzie 1939; operacja Barbarossa z czerwca 1941; 4. podczas wojny izraelsko-arabskiej – blokada przez Egipt Cieśniny Tirańskiej; 5. podczas wojny wietnamskiej ‒ wydarzenia w Zatoce Tonkińskiej w sierpniu 1964; 6. podczas wojny libańskiej ‒ próba zabójstwa ambasadora Izraela w Londynie; 7. podczas drugiej wojny w Zatoce Perskiej ‒ nieprzestrzeganie przez Irak warunków porozumienia o zawieszeniu broni w latach 1990‒1991, plany próby zamachu na prezydenta George’a H.W. Busha w 1993, ostrzał przez koalicję samolotu egzekwującego strefy zakazu lotów. [Julia Tocicka]
Literatura: Wojsko, wojna, broń, red. M. Kamler, Warszawa 2001.