CENTRALNE BIURO ANTYKORUPCYJNE; CBA – polska służba specjalna utworzona na mocy ustawy o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym; organ ścigania powołany do zwalczania → korupcji w życiu publicznym i gospodarczym, w szczególności w instytucjach państwowych i samorządowych, a także do zwalczania działalności godzącej w interesy ekonomiczne państwa. CBA jest urzędem administracji rządowej, którym kieruje szef mający status centralnego organu administracji rządowej. Szefa CBA powołuje na czteroletnią kadencję prezes rady ministrów, po zasięgnięciu opinii prezydenta RP, → Kolegium ds. Służb Specjalnych oraz → sejmowej Komisji ds. Służb Specjalnych. Szef CBA nie może być członkiem partii politycznej ani uczestniczyć w działalności tej partii lub na jej rzecz. Ponadto nie można łączyć sprawowanej funkcji z inną funkcją publiczną. Nadzór nad szefem CBA sprawuje prezes rady ministrów, poprzez trzy zasadnicze instrumenty: określanie kierunków działania CBA w wytycznych; zatwierdzanie planów rocznych; przyjmowanie sprawozdania z działalności za rok poprzedni. Premier posiada kompetencje personalne i organizacyjne wobec CBA – na wniosek szefa CBA powołuje jego zastępców, po zasięgnięciu opinii sejmowej Komisji ds. Służb Specjalnych; nadaje statut, który określa organizację wewnętrzną.
CBA objęte jest systemem kontroli i nadzoru nad → służbami specjalnymi. Większość uprawnień nadzorczych może wykonywać z upoważnienia premiera minister koordynator służb specjalnych (jeśli zostanie powołany). Kontrolę parlamentarną sprawuje przede wszystkim sejmowa Komisja ds. Służb Specjalnych. Ustawowym obowiązkiem szefa CBA jest przedstawianie corocznie sejmowi oraz senatowi informacji o wynikach działalności Biura. Szef CBA bierze udział w posiedzeniach Kolegium ds. Służb Specjalnych. Służba podlega także kontroli sądowej sprawowanej przez Sąd Okręgowy w Warszawie, sądy administracyjne oraz Trybunał Konstytucyjny. Uprawnienia kontrolne przysługują także dwóm organom kontroli państwowej i ochrony prawa: Najwyższej Izbie Kontroli oraz Rzecznikowi Praw Obywatelskich.
CBA realizuje zadania z zakresu zwalczania korupcji i przestępczości gospodarczej. Głównym celem działalności jest zwalczanie korupcji na styku działania sektora publicznego i prywatnego. Ponadto zajmuje się zwalczaniem przestępczości skierowanej przeciwko: instytucjom państwowym i samorządu terytorialnego, wymiarowi sprawiedliwości, finansowaniu partii politycznych, obowiązkom podatkowym oraz rozliczeniom z tytułu dotacji i subwencji. CBA bada również prawidłowość i prawdziwość oświadczeń majątkowych oraz oświadczeń o prowadzeniu działalności gospodarczej osób pełniących funkcje publiczne. Biuro zajmuje się także ujawnianiem nieprawidłowości w zakresie prywatyzacji, komercjalizacji, wsparcia finansowego i udzielania zamówień publicznych.
W ramach ustawowych zadań funkcjonariusze CBA wykonują czynności: operacyjno-rozpoznawcze, analityczno-informacyjne, dochodzeniowo-śledcze i kontrolne. W ramach czynności operacyjno-rozpoznawczych funkcjonariusze są uprawnieni m.in. do stosowania kontroli operacyjnej, uzyskiwania i przetwarzania danych telekomunikacyjnych, pocztowych i internetowych, zakupu kontrolowanego, korzystania z informacji stanowiących tajemnicę bankową, legalizacji czy korzystania z tajnych współpracowników. Czynności dochodzeniowo-śledcze – CBA bierze udział w postępowaniu przygotowawczym procesu karnego (podobnie jak np. Policja i ABW), a jej zadania polegają na wykonywaniu pod nadzorem prokuratora czynności procesowych. W tym celu funkcjonariusze mogą stosować → środki przymusu bezpośredniego. CBA ma prawo do zatrzymania osób oraz do przeszukiwania osób i pomieszczeń. Ponadto ustawa o CBA reguluje wiele szczegółowych uprawnień funkcjonariuszy, które mogą być wykorzystane podczas prowadzenia czynności dochodzeniowo-śledczych, np. wydawanie osobom poleceń określonego zachowania się, legitymowanie osób czy dokonywanie kontroli osobistej oraz żądanie udzielenia niezbędnej pomocy. Czynności kontrolne – ich celem jest ujawnienie korupcji w instytucjach państwowych i samorządzie
terytorialnym oraz nadużyć osób pełniących funkcje publiczne, a także działalności godzącej w interesy ekonomiczne państwa. CBA przeprowadza kontrole, opierając się na rocznych planach kontroli oraz w formie kontroli doraźnych wszczynanych na podstawie zarządzeń szefa CBA. Z zasady funkcjonariusze dokonują kontroli w siedzibie kontrolowanego i mogą poruszać się po kontrolowanej jednostce. Funkcjonariusze dokonują ustaleń stanu faktycznego na podstawie zebranych w toku kontroli dowodów. Podczas prowadzenia czynności kontrolnych przysługują im liczne uprawnienia, do najważniejszych należą: do swobodnego poruszania się na terenie jednostki kontrolowanej bez obowiązku uzyskiwania przepustki, do pobrania rzeczy, do przeprowadzania oględzin nieruchomości, do żądania od pracowników jednostki kontrolowanej lub osoby pełniącej funkcję publiczną udzielenia ustnych i pisemnych wyjaśnień w sprawach dotyczących przedmiotu kontroli oraz możliwość powołania biegłego lub specjalisty. Czynności analityczno-informacyjne – wspomagają prowadzenie czynności operacyjno-rozpoznawczych, kontrolnych i procesowych. CBA przeprowadza rocznie kilkaset analiz poprzedzających kontrole.
W przeciwieństwie do innych służb specjalnych w CBA działa pełnomocnik ds. kontroli przetwarzania danych osobowych. Pełnomocnika powołuje szef CBA spośród funkcjonariuszy służby. Poza ustawowo określonymi wyjątkami, może on zostać zwolniony ze służby lub odwołany jedynie za zgodą prezesa rady ministrów i po zasięgnięciu opinii sejmowej Komisji ds. Służb Specjalnych. Pełnomocnik prowadzi kontrolę prawidłowości przetwarzania przez CBA danych osobowych, a w szczególności ich przechowywania, weryfikacji i usuwania. [Mateusz Kolaszyński]
Literatura: S. Hoc, P. Szustakiewicz, Ustawa o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym. Komentarz, LEX/el. 2012 • P. Kęsek, Obsada stanowisk szefów cywilnych służb specjalnych w Polsce – uregulowania prawne, „Studia Prawnicze. Rozprawy i Materiały” 2020, nr 2 • M. Kolaszyński, Sejmowa debata nad utworzeniem Centralnego Biura Antykorupcyjnego – między postępowaniem racjonalnego ustawodawcy a populizmem penalnym [w:] Penalny populizm. Perspektywa polityczna i społeczna, red. J. Czapska, M. Szafrańska, D. Wójcik, Kraków 2016.