CLAUSEWITZA KONCEPCJA WOJNY – w teorii wojny pruskiego generała Carla von Clausewitza (1780–1831) kluczowe pojęcia to państwo, polityka, walka zbrojna, przy tym centralne miejsce w ontologii wojny zajmuje walka zbrojna. Ma ona atrybutowe znaczenie w wojnie, jest bowiem środkiem osiągania celów politycznych państwa. Wojna jest aktem przemocy, mającym na celu zmuszenie przeciwnika do spełnienia naszej woli. W istocie rzeczy wojna to gwałtowna walka zbrojna między wrogimi wolami, a więc państwami, to rozszerzony pojedynek będący wyrazem czynu politycznego jako kontynuacja polityki prowadzonej innymi środkami, ze względu na cel polityczny.

Clausewitz [Cl.] to jeden z najbardziej znanych teoretyków sztuki wojennej, opublikował szereg traktatów i rozważań, spośród których najważniejszym dziełem jest Vom Kriege (O wojnie), które ukazało się już po jego śmierci i stanowi najbardziej znane klasyczne spojrzenie na wojnę jako uprawnione narzędzie polityki państwa, służące realizacji jego interesów. Cl. utożsamiał wojnę z państwem, gdyż tylko państwo mogło uprawiać politykę.

Cl. tworzył w XIX stuleciu, tuż po zakończeniu wojen napoleońskich, co zdeterminowało jego postrzeganie wojny. Zasadniczo wojny dzielił na dwa rodzaje, a mianowicie te, których celem było obalenie przeciwnika, oraz wojny ograniczone. Sformułował tezę, zgodnie z którą wojna jest jedynie kontynuacją polityki prowadzoną innymi środkami. Nadrzędność polityki nad wojną zdaniem Cl. była konsekwencją tego, że stosunki polityczne na skutek wojny nie ustają i nie zmieniają się w coś zupełnie innego, lecz w istocie swej nadal istnieją niezależnie od tego, jaki kształt przyjmują środki, którymi wojna się posługuje. Polityka czyni z przemożnego elementu wojny zwykłe narzędzie. Wojna przejmuje cele polityki, a z uderzenia całą siłą swego okrucieństwa i dzikości zmienia politykę w strategiczną grę, w której wszystko musi pasować do siebie w niezwykle przemyślany sposób, siła i zawziętość ustępują pola inteligencji. Zmienia się jej charakter – przekształca się w politykę, która „miast pisać noty, stacza bitwy”. A zatem realia wojny i polityki ulegają przemieszaniu. Pierwsza staje się przedłużeniem drugiej i jednocześnie nieodzowną jej częścią, po którą polityka sięga, gdy wyczerpuje już pokojowe środki prowadzenia sporów. W istocie zdaniem Cl. wojny od polityki oddzielić się nie da, nie może i nie powinna ona istnieć jako byt osobny, niezależny i niepowiązany z politycznym funkcjonowaniem państwa. Cl. odnosił wojnę do użycia jakiejkolwiek zorganizowanej przemocy dla osiągnięcia celów politycznych. Wojna jest areną, na której współzawodniczą armie, dowódcy i państwa. Nie prowadzi się jej dla niej samej, lecz ze względu na interesy państwa. Jest ona jednym ze zjawisk społecznych kierujących się własnymi regułami, przy czym to polityka wskazuje cel wojny, a także definiuje jej charakter, bo z punktu widzenia zbrojnej konfrontacji najważniejsze pozostaje osiągnięcie celu politycznego. Dokonuje się to albo w sytuacji powalenia wroga poprzez zniszczenie jego wojska, opanowanie terytorium wroga i złamanie jego woli walki, albo przynajmniej uzyskanie sukcesu cząstkowego poprzez zadanie dotkliwych strat przeciwnikowi, włącznie z najazdem na jego terytorium, choć niekoniecznie z zamiarem trwałego zajęcia.

Wojnę prowadzi wojsko i dlatego działalność wojenna dotyczy sił zbrojnych, ich tworzenia, utrzymania i użycia, jest ona przedmiotem zainteresowania sztuki wojennej i nauki wojennej. Cl. rozstrzygnął dylemat, czy sztuka wojenna jest nauką, czy sztuką ‒ opowiedział się ostatecznie za sztuką, dzieląc ją na strategię (użycie bitew do celów wojny) oraz taktykę (użycie sił zbrojnych w bitwie) i postulował, by opracowywać ją bazując na podstawach filozofii. Cl. dowodził, że przedmiotem strategii jest nie tyle pokonanie nieprzyjaciela w polu, ile złamanie jego morale.

Jego zdaniem natura wojny stanowi dziwną „trójcę” ludu, wojska i rządu. Cl. kreśli zatem triadę: namiętności pchające narody/lud do wojen; zamiary polityczne, które są domeną ich rządów; gra odwagi i talentu, która opiera się na sprawności wodzów i dowodzonych przez nich wojsk. Te trzy czynniki – mieszanka namiętności, prawdopodobieństwa i racjonalności ‒ odpowiadają za wojenną sztukę jako całość oraz za poszczególne jej aspekty. Dla Cl. wojna to również „istny kameleon”, który na potrzeby poszczególnych swoich przypadków zmienia własną naturę. Cl. podkreśla także, że istotą wojny jest jej wzajemność, w obszarze której oddziałują na siebie żywe siły, które rwą się ku sobie i wynik potyczki – nawet przy największym zaangażowaniu, właściwych operacjach rozumu czy dzikim szale – nie będzie do końca oczywisty i możliwy do bezbłędnego przewidzenia. Rozpoznanie natury planowanej wojny jest zadaniem trudnym, ale potrzebnym do ukształtowania skutecznej strategii. Natura wojny jest wynikiem zderzenia właściwości walczących stron i w każdym wypadku okazuje się niepowtarzalna. Ma przy tym charakter dynamiczny. Nie jest możliwe rozpoznanie natury wojny bez analizy własnych względnych przewag nad przeciwnikiem. Dzieło Cl. postuluje również utrzymanie proporcji między wartościami, które państwo spodziewa się osiągnąć przez zwycięstwo, a środkami, dzięki którym do niego dochodzi.

W toku wojny należy odnaleźć i zaatakować punkt ciężkości przeciwnika. W ujęciu Cl. jest nim najczęściej nieprzyjacielska armia, stolica, przywódca, sojusznik lub opinia publiczna wrogiego kraju. W obszarze zainteresowania Cl. znajdowały się także zasady prowadzenia działań zbrojnych. Środkiem realizacji celu wojny jest walka zbrojna, z kolei najskuteczniejszym środkiem walki pozostawał bój: bitwa to walka, a jej celem jest zniszczenie lub pokonanie przeciwnika. Uzyskanie rozstrzygnięcia w walce umożliwiała przede wszystkim bitwa walna, pozwalając na przekucie sukcesu taktycznego w strategiczny, przy czym pruski teoretyk nie wykluczał konieczności prowadzenia także innych bitew, i to zarówno o charakterze zaczepnym, jak i obronnym, w których obok działań konwencjonalnych mogą pojawić się także niekonwencjonalne, a umiejętne ich rozegranie doprowadzić może do osiągnięcia celu strategicznego. Cl. wskazywał, że co prawda te rodzaje bitew różnią się celami, jednak ich wspólną cechą jest odniesienie zwycięstwa poprzez pokonanie sił przeciwnika. Wiele miejsca w pracach Cl. zajmuje też problematyka wojen koalicyjnych – opowiadał się on przede wszystkim za koniecznością znalezienia głównego łączącego ogniwa w koalicji nieprzyjacielskiej celem wyeliminowania przeciwnika.

Do podstawowych zasad sztuki wojennej Cl. zaliczał: przewagę liczebną, podstęp, zaskoczenie, skupienie sił i ekonomię sił. Był przekonany, że obrona nie może być ostatecznym celem wojny, a najlepsza strategia polega na uzyskiwaniu przewagi nad przeciwnikiem, szczególnie w miejscu decydującym dla wojny czy bitwy. Obroną trzeba się posługiwać tylko dopóty, dopóki potrzebujemy jej ze względu na własną słabość i należy porzucić ją z chwilą, gdy poczujemy się na siłach postawienia sobie celu pozytywnego. Jedynie natarcie umożliwia zrealizowanie strategicznego celu wojny. Pruski teoretyk jednocześnie pozostawał zwolennikiem teorii malejącej siły natarcia.

Cl. sformułował następujące kluczowe tezy: o ścisłym związku polityki państwa i wojny; o pierwszeństwie polityki względem wojny; o wojnie jako instrumencie polityki (wojna nie jest niczym autonomicznym i niezależnym). Istotne znaczenie dla teorii wojen miało zdefiniowanie przez niego podstawowych pojęć, do których zaliczyć należy: teatr działań wojennych, armia czy kampania. Dla Cl. kluczowe było systemowe powiązanie przemocy zbrojnej w wykonaniu zorganizowanych sił z polityką → państwa narodowego.

Rozważania Cl. na temat „dziwnej trójcy” czynników kształtujących wojnę, wojen ograniczonych i nieograniczonych, potrzeby rozpoznania natury każdej wojny, bilansu zysków i strat czy wojennego tarcia (pojęcie to odnosi się do trudności, jakimi na wojnie obarczone są nawet najprostsze działania) nie straciły nic na aktualności. Dostrzeżenie ścisłej współzależności między polityką i wojną, jak również określenie uniwersalnych metod badawczych pozwalających opisywać istotę wojny z aktualną do dziś jej definicją stanowi niezaprzeczalny wkład Cl. do teorii sztuki wojennej i badań nad wojną in extenso. [Tomasz Kośmider, Justyna G. Otto, Urszula Staśkiewicz]

Literatura: C. von Clausewitz, O wojnie, Warszawa 2006 • J.G. Otto, Państwo i wojna w kauzalnym związku. Zoon politikon = homo militans, Warszawa 2023 • P. Paret, Clausewitz and the State: The Man, His Theories, and His Times, Princeton – Oxford 2007.