CYWILNA KONTROLA NAD SIŁAMI ZBROJNYMI – zespół idei, instytucji i zachowań tworzących system, który z jednej strony zabezpiecza przed możliwością ingerencji sił zbrojnych w życie polityczne kraju, z drugiej zaś zapewnia instrumenty sprawowania zwierzchnictwa nad nimi demokratycznie wybranym władzom cywilnym oraz możliwości podejmowania decyzji w sprawach bezpieczeństwa i obronności państwa. Władze cywilne państwa powinny zatem tworzyć ramy decyzyjne i wyznaczać cele dla działalności sił zbrojnych [s.zb.] (decission making, który to termin w języku angielskim obejmuje także elementy nadrzędności i moc określania warunków dla aktywności innych). Uznając jednak kompetencje (profesjonalizm) wojskowych, pozostawia się im obszar dowodzenia, kierowania merytoryczną i administracyjną stroną działalności s.zb. (obszar określany jako military command), służący realizacji celów wyznaczonych przez władze polityczne państwa na podstawie przydzielonych przez parlament środków finansowych i materialnych.
W rzeczywistości nie ma jednolitych modeli w tym zakresie – ani dotyczących samego funkcjonowania s.zb. w demokratycznym państwie i społeczeństwie, ani systemu kontroli nad nimi. Istnieją jednakże wspólne zasady niezbędne do zagwarantowania demokratycznej i cywilnej kontroli nad s.zb. w państwie, należą do nich m.in. następujące: 1. jednoznaczne konstytucyjne ramy określające podstawowe relacje pomiędzy władzą a s.zb. – tzw. jasna linia kierowania i dowodzenia; 2. hierarchiczna odpowiedzialność przed prezydentem/królem (naczelnym dowódcą lub zwierzchnikiem), premierem, ministrem obrony narodowej, którzy odpowiadają za kierowanie wojskiem i nadzorowanie jego działalności; 3. znacząca rola parlamentu polegająca na uchwalaniu aktów prawnych regulujących kwestie bezpieczeństwa i obronności państwa, wpływaniu na formułowanie strategii bezpieczeństwa narodowego oraz przejrzystość decyzji w zakresie polityki bezpieczeństwa i obronności państwa, a także zatwierdzaniu budżetu wojskowego i kontroli wydatków oraz spraw kadrowych; 4. dobrze wyszkolone wojsko, cieszące się szacunkiem oraz uznające zasadę cywilnej kontroli nad s.zb., w tym zasadę neutralności politycznej i apartyjności; 5. istnienie w społeczeństwie zrozumienia dla problemów obronności państwa i konsensusu w sprawie roli i misji wojska; 6. funkcjonowanie w ramach tzw. strategicznych wspólnot umiarkowanych komponentów pozarządowego i medialnego, uczestniczących w publicznej debacie na temat polityki bezpieczeństwa i obrony państwa.
Współczesne s.zb. mają niezmiernie skomplikowaną strukturę biurokratyczną i hierarchiczną jako organizacja totalna, ponadto dla podejmowania optymalnych decyzji niezbędna jest specjalistyczna wiedza, znajomość nowych generacji uzbrojenia – kwestii technologicznych i operacyjnych oraz zastosowania na polu walki. Zarówno w państwach o długoletnich tradycjach demokratycznych, jak i przede wszystkim w tych zmierzających do demokracji, kluczową współcześnie kwestią jest podjęcie badań naukowych pozwalających ocenić zakres istnienia, sposób funkcjonowania oraz wystarczalności cywilnej kontroli nad s.zb. dla zapewnienia demokracji i istnienia tzw. jasnej linii kierowania i dowodzenia w państwie i wojsku. Dla skutecznej polityki bezpieczeństwa niezbędne jest współdziałanie polityków i dowódców wojskowych w duchu wzajemnego zrozumienia i poczucia odpowiedzialności za państwo. Z badań wynika, że najbardziej interesującą dla polityków i wojskowych jest koncepcja współodpowiedzialności za bezpieczeństwo narodowe. [Zenon Trejnis]
Literatura: D.R. Herspring, Civil-Military Relations and Shared Responsibility: A Four Nation Study, Baltimore 2013 • S.P. Huntington, The Soldier and the State: The Theory and Practice of Civil-Military Relations, Cambridge 1957 • Z. Trejnis, Siły zbrojne w państwie demokratycznym i autorytarnym, Toruń – Warszawa 1997.