AGENCJA WYWIADU; AW – polska cywilna → służba specjalna odpowiedzialna za wywiad zagraniczny (służba wywiadowcza). Powstała w 2002 r. w wyniku zniesienia Urzędu Ochrony Państwa i usamodzielnienia jednej z jego jednostek organizacyjnych –
Zarządu Wywiadu. Właściwość AW obejmuje sprawy ochrony → bezpieczeństwa zewnętrznego państwa. Do zadań Agencji należy m.in. uzyskiwanie, analizowanie, przetwarzanie i przekazywanie właściwym organom informacji mogących mieć istotne znaczenie dla bezpieczeństwa i międzynarodowej pozycji RP oraz jej potencjału ekonomicznego i obronnego, rozpoznawanie i przeciwdziałanie zagrożeniom zewnętrznym godzącym w bezpieczeństwo, obronność, niepodległość i nienaruszalność terytorium RP oraz ochrona zagranicznych przedstawicielstw RP i ich pracowników przed działaniami obcych służb specjalnych i innymi działaniami mogącymi przynieść szkodę interesom RP. W granicach swoich zadań funkcjonariusze AW wykonują czynności operacyjno-rozpoznawcze (pozyskują i prowadzą osobowe źródła informacji, stosują środki techniki operacyjnej, dysponują funduszem operacyjnym) i analityczno-informacyjne [→ cykl wywiadowczy]. Oznacza to, że AW, podobnie jak wywiady innych państw, pozbawiona jest uprawnień procesowych. Nie zajmuje się ściganiem sprawców przestępstw, tylko zbieraniem, przetwarzaniem i dostarczaniem decydentom informacji wartościowych z punktu widzenia interesów państwa. Co do zasady AW realizuje swoje zadania poza granicami RP. Działalność AW na terytorium Polski może być prowadzona wyłącznie w związku z jej działalnością poza granicami państwa, a realizacja najbardziej inwazyjnych form czynności operacyjno-rozpoznawczych w takiej sytuacji jest dopuszczalna wyłącznie za pośrednictwem szefa → Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego.

Szef AW jest centralnym organem administracji rządowej działającym przy pomocy Agencji będącej urzędem administracji rządowej. Szef AW podlega bezpośrednio prezesowi rady ministrów, a jego działalność kontrolowana jest przez sejm. Szefa AW powołuje i odwołuje premier, po zasięgnięciu opinii prezydenta, → Kolegium ds. Służb Specjalnych i → sejmowej Komisji ds. Służb Specjalnych. Premier w wytycznych określa kierunki działania Agencji, a jej szef przedstawia prezesowi rady ministrów roczne plany działania na rok następny i sprawozdania za rok poprzedni. Szef AW uczestniczy w posiedzeniach rządowego Kolegium ds. Służb Specjalnych. W celu realizacji zadań AW jej szef może po uzyskaniu zgody premiera podejmować współdziałanie z właściwymi organami i służbami innych państw. Agencja uczestniczy również we współpracy multilateralnej, np. w ramach NATO. 

W 2023 r. w skład AW wchodzą trzy kategorie jednostek organizacyjnych: departamenty (operacyjny, informacyjny, techniczny), biura (bezpieczeństwa, finansowo-administracyjne, kadr i szkoleń, prawne) i gabinet szefa. Agencja nie posiada w Polsce struktur terenowych (delegatur lub inspektoratów). Jej struktury poza granicami Polski ulokowane są przede wszystkim w przedstawicielstwach (placówkach) dyplomatycznych, istnieją również ogniwa pozaplacówkowe. W tym pierwszym przypadku jej funkcjonariusze prowadzą działania pod przykryciem dyplomatycznym, korzystając z ochrony prawnej gwarantowanej przez Konwencję wiedeńską o stosunkach dyplomatycznych. W drugim przypadku chodzi o głębiej zakonspirowane stacje lub rezydentury, niekorzystające z ochrony prawnej wynikającej ze statusu dyplomaty. Poza granicami Polski AW prowadzi również kontrwywiad zagraniczny, polegający na rozpoznawaniu i neutralizowaniu działań aktorów zewnętrznych wymierzonych w oficerów wywiadu i dyplomatów, a także innych obywateli RP przebywających poza jej granicami. Funkcjonariusze AW poza granicami Polski pozyskują zarówno jawne informacje, korzystając z ogólnodostępnych źródeł, jak również informacje niejawne przy użyciu siatki szpiegowskiej i środków techniki operacyjnej. Oznacza to, że są narażeni na wchodzenie w konflikt z prawem państw, na terytorium których działają. Aktywność AW w Polsce koncentruje się na realizowaniu czynności analityczno-informacyjnych, czyli sporządzaniu opracowań dotyczących zjawisk istotnych z perspektywy państwa, przy użyciu źródeł otwartych (np. analiza przestrzeni medialnej) i informacji przekazanych przez oficerów operacyjnych.

Agencja jest cywilną służbą specjalną i – tak jak każdy wywiad cywilny – zajmuje się wywiadem strategicznym (w odróżnieniu od wywiadu taktycznego realizowanego przez wywiady wojskowe). Oznacza to, że w zasięgu jej zainteresowania pozostają wszelkie kwestie dotyczące spraw wewnętrznych innych państw, relacji międzypaństwowych i aktorów pozapaństwowych. Agencja aktywnie współuczestniczy w wypracowywaniu kluczowych założeń i kierunków działania państwa, np. → strategii bezpieczeństwa narodowego. Rośnie znaczenie wykonywanych przez AW zadań związanych z → cyberbezpieczeństwem. Dlatego też planowane jest utworzenie przy Agencji Zespołu reagowania na incydenty bezpieczeństwa komputerowego (CSIRT INT), odpowiedzialnego za obsługę zgłoszeń jednostek organizacyjnych podległych ministrowi spraw zagranicznych lub przez niego nadzorowanych. Agencja jest stosunkowo niewielką instytucją. Dysponuje budżetem zbliżonym do budżetów SWW i CBA, jej plan wydatków na 2023 r. wynosił 298 mln zł. Liczebność szeregów AW jest nieznana (szacuje się, że jest to ok. tysiąca osób). AW zatrudnia zarówno funkcjonariuszy, jak i pracowników cywilnych. W Agencji służą lub pracują m.in. prawnicy, politolodzy, specjaliści od stosunków międzynarodowych, filolodzy czy informatycy. Funkcjonariuszy AW błędnie nazywa się agentami, szpiegami lub wywiadowcami – właściwe określenia to oficer wywiadu lub funkcjonariusz wywiadu. W procesie naboru do służby szczególną rolę odgrywa istniejący od 1972 r. Ośrodek Szkolenia AW im. gen. bryg. Tadeusza Pełczyńskiego w Starych Kiejkutach (woj. warmińsko-mazurskie), w którym kształcone są kadry cywilnego wywiadu. Ośrodek prowadzi szkolenia na pierwszy stopień w korpusach podoficerów, chorążych i oficerów, a także szkolenia specjalistyczne i w zakresie języków obcych. W 2020 r. utworzono również Centrum Doskonalenia Zawodowego AW im. ppłk. Jana Kowalewskiego oferujące szkolenia doskonalenia zawodowego, profilowane, specjalistyczne i dotyczące języków obcych. Centrala AW znajduje się w Warszawie.

AW posługuje się mottem „Służba w cieniu dla Polski”. Jako instytucja, której działania w szczególnym stopniu objęte są → ochroną informacji niejawnych, AW bywa przedmiotem niezrozumienia i kontrowersji. Wyjątkowy status wywiadu w strukturze państwa sprawia, że nadzorowanie i kontrolowanie funkcjonowania AW jest utrudnione – zarówno od strony właściwych instytucji publicznych, jak i opinii publicznej. Przeszkodą w budowaniu świadomości dotyczącej specyfiki wywiadu jest również powszechne odbiegające od rzeczywistości przekonanie o „sensacyjnym” charakterze służby. Operacje specjalne obejmują niewielką część aktywności AW. [Arkadiusz Nyzio]

Literatura: G. Małecki, Ł. Maziewski, W cieniu. Kulisy wywiadu III RP, Warszawa 2021 • J. Pomfret, Pozdrowienia z Warszawy. Polski wywiad, CIA i wyjątkowy sojusz, Kraków 2022 • Prawne aspekty funkcjonowania służb specjalnych na przykładzie Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, red. P. Burczaniuk, Warszawa 2021.