CZYSTKI ETNICZNE – procesy homogenizacji etnicznej, masowe wypieranie członków jednej grupy etnicznej lub religijnej z danego obszaru przez członków innej grupy, prowadzone z pogwałceniem prawa międzynarodowego i bez zgody społeczności międzynarodowej. Praktyka czystek etnicznych [cz.etn.] to celowa polityka zmierzająca do fizycznego usunięcia niechcianych członków społeczeństwa, którzy przynależą do konkretnej grupy etnicznej lub religijnej, przy użyciu środków przemocy i terroru stosowanego przez inną grupę etniczną lub religijną w celu stworzenia społeczności „czystej” etnicznie lub religijnie na danym obszarze. Najczęściej celem jest sztuczne tworzenie stref geograficznych (zwykle przy użyciu brutalnych metod), w których ludność składa się wyłącznie z osób tej samej narodowości lub tego samego
pochodzenia etnicznego.
Współcześnie zjawisko cz.etn. jest ściśle związane z powstaniem koncepcji → państwa narodowego w Europie i wynikającymi z tego próbami stworzenia etnicznie jednorodnej społeczności jako podstawy legitymizacji państwa, choć przykłady tego typu procesów odnajdziemy również w przeszłości, np. wypędzenie Żydów z Egiptu czy eksterminacja Prusów i Jaćwingów w czasie krucjat krzyżackich. Odniesienia do „oczyszczenia” terytorium narodowego można znaleźć w wielu językach europejskich, przywoływane jest w tym kontekście ludobójstwo Ormian w Imperium Osmańskim w czasie pierwszej wojny światowej czy termin Judenrein stworzony przez Niemców, aby opisać tereny podległe III Rzeszy „czyste” od Żydów. Nacjonaliści ukraińscy dokonali masowych mordów ludności polskiej na Wołyniu oraz w Małopolsce Wschodniej w latach 1943‒1945. Państwo polskie podczas akcji „Wisła” z 1947 r. na nowych południowo-wschodnich obrzeżach państwa przeprowadziło cz.etn. wobec ludności ukraińskiej i łemkowskiej, choć klasyfikacja tej operacji do tej pory budzi kontrowersje wśród badaczy; w jej efekcie, przy współdziałaniu wojska i komunistycznych sił bezpieczeństwa, wysiedlono ok. 140 tys. osób. Nowszymi przykładami są: przymusowe przesiedlenia dokonane w byłej Jugosławii i Rwandzie w latach 90. XX w.; sytuacja w regionie Darfuru w Sudanie od 2003 r., gdzie brutalne walki spowodowały śmierć setek tysięcy i wysiedlenie ponad 2 mln osób; zabijanie lub przymusowe usuwanie z domów muzułmańskiej ludności Rohinga w buddyjskiej Mjanma (Birma), które nasiliły się od 2017 r. Kolejny przykład dotyczy Ujgurów, turkijskiej grupy etnicznej zamieszkałej w północno-zachodnim regionie Xinjiang, której liczebność w Chińskiej Republice Ludowej szacuje się na 11 mln. Od 2017 r. rząd chiński uwięził ponad milion osób w obozach reedukacyjnych, a elementami działań rządu w celu zmiany składu etnicznego są przymusowa praca, inwigilacja, ograniczenie swobód religijnych
oraz masowe sterylizacje.
Określenie cz.etn. upowszechniło się w latach 90. XX w. w relacjach dotyczących przemocy na Bałkanach w czasie wojny w byłej Jugosławii, z dosłownego tłumaczenia serbsko-chorwackiego wyrażenia etničko čišćenje. Wczesną definicję zawierał raport Tadeusza Mazowieckiego – specjalnego sprawozdawcy Narodów Zjednoczonych ds. praw człowieka w byłej Jugosławii z listopada 1992 r.
Związek między zjawiskami cz.etn. oraz → zbrodnią ludobójstwa jest przedmiotem poważnych kontrowersji. Wielokrotnie cz.etn. postrzegane są jako akty ludobójstwa. Sednem sprawy jest pytanie, czy cz.etn. jest pojęciem na odrębną kategorię, czy są „jedynie” formą ludobójstwa. Pojęcia te przenikają się i w wielu punktach pokrywają. Cz.etn. nie zostały uznane za samodzielne przestępstwo w świetle prawa międzynarodowego. → Międzynarodowy Trybunał Karny (MTK) ściśle powiązał cz.etn. i ludobójstwo, uznając je za → zbrodnie przeciwko ludzkości i → zbrodnie wojenne. Dokonywane w czasie konfliktu akty przemocy, pogromy, masakry, zaginięcia, atakowanie obiektów dziedzictwa kulturowego, stosowanie walki głodem, blokowanie dostępu konwojom humanitarnym z pomocą dla ludności cywilnej, gwałty i tortury są podejmowane dla wywarcia osłabiającego wpływu na stronę przeciwną i należą do kategorii działań eksterminacyjnych. → Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych zakazuje metod prowadzenia wojny, których głównym celem jest szerzenie terroru wśród → ludności cywilnej, a także przymusowego wysiedlania ludności i deportacji. MTK może sądzić sprawców takich zbrodni, zarówno podczas międzynarodowych lub wewnętrznych konfliktów zbrojnych, jak i w czasie pokoju w przypadku zbrodni przeciwko ludzkości.
Podstawowa różnica odnosi się do zamiaru sprawcy – ludobójstwo ma na celu fizyczne unicestwienie danej grupy, podczas gdy celem cz.etn. jest stworzenie terytorium jednorodnego etnicznie lub religijnie, za pomocą szeregu praktyk, takich jak: wypędzenia, wymiana ludności, masowa przemoc i mordy lub ludobójstwo. Z tej perspektywy „zbrodnia zbrodni”, jaką jest ludobójstwo, stanowi szczególną formę cz.etn., natomiast cz.etn. mogą stanowić zarówno zbrodnie przeciwko ludzkości, jak i zbrodnie wojenne i zbrodnie ludobójstwa; wówczas zastosowanie mają zapisy Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa z 1948 r. [Katarzyna Jędrzejczyk-Kuliniak, Tomasz Szyszlak]
Literatura: C. Pegorier, Ethnic Cleansing. A Legal Qualification, London 2013 • The Oxford Handbook of Genocide Studies, red. D. Bloxham, A.D. Moses, Oxford 2012.