DEHUMANIZACJA – proces psychologiczny prowadzący do kwestionowania pełnego człowieczeństwa niektórych jednostek i grup. Człowiek dokonujący dehumanizacji [deh.] sytuuje siebie w pozycji kogoś, kto ma cechy ludzkie, natomiast dehumanizowaną jednostkę (ofiarę) jako tę, która jest ich pozbawiona; odnosi się to często do zbiorowości jednostek, np. mniejszości, narodowości, przeciwników w konfliktach zbrojnych.

Deh. bazuje na poznawczym procesie racjonalizacji uzasadniającej popełnianie aktów przemocy i okrucieństwa. Ofiara deh. postrzegana jest przedmiotowo jako zwierzę, maszyna lub jako obiekt pozbawiony cech, które przypisuje się tylko i wyłącznie ludziom. Taki sposób percepcji tożsamości ofiary ma usprawiedliwiać agresję, uprzedzenia, dyskryminację, przemoc i wszelkie inne negatywne działania wymierzone w zdehumanizowaną jednostkę lub grupę. Deh. powoduje „zawieszenie” sumienia, wyłączenie hamulców moralnych i skrupułów, które zwykle powstrzymują jednostkę przed wyrządzaniem krzywdy innemu człowiekowi. Deh. prowadzi do stygmatyzacji ofiary, której przypisywana jest tzw. zepsuta tożsamość.

Zdecydowana większość ludzi uczy się norm moralnych w procesie socjalizacji. Normy te stanowią ramy ograniczające okrucieństwo, mobilizują do zachowań prospołecznych, powodują, że życie we wspólnocie przebiega we względnej harmonii. Internalizacja norm jest źródłem satysfakcji, gdy jednostka postępuje konformistycznie (w zgodzie z normami). W szczególnych warunkach ludzie mogą „zawieszać”, czasowo unieważniać normy, które zwykle mają istotne znaczenie w autoregulacji zachowania. Proces ten wyjaśnia akty okrucieństwa stosowane w czasie akcji militarnych czy aktów terrorystycznych, a także podczas codziennych zachowań jednostki, kiedy realizuje ona własny interes, szkodząc przy tym innym ludziom. Unieważnienie zasad może oznaczać także zawieszenie sankcji, które związane są z niestosowaniem normy, dzięki czemu można np. krzywdzić innych i nie odczuwać wyrzutów sumienia ani obawiać się kary.

Mechanizm psychologiczny prowadzący do postrzegania jednostki lub grupy jako „nieludzi” wyjaśnia model „odłączenia moralnego” opracowany przez Alberta Bandurę. Zakłada on, że każdy człowiek jest zdolny do tego, aby w pewnych okolicznościach „odłączyć się moralnie” od swojego zachowania krzywdzącego innych. Psychologiczne mechanizmy poznawcze odłączenia moralnego leżące u podstaw deh. to: 1. przedefiniowanie krzywdzącego innych zachowania w celu uzyskania moralnego usprawiedliwienia. Służy temu zastosowanie języka zawierającego eufemizmy, które umożliwiają nazywanie zjawisk w taki sposób, żeby uzyskać efekt akceptacji. Dzięki temu okrutne, krzywdzące innych działania nie noszą znamion złych czynów, lecz jawią się jako pozytywne lub przynajmniej o neutralnym znaczeniu (zamiast „zabijanie Żydów” – „ostateczne rozwiązanie”, zamiast „zabijanie wroga” – „eliminacja”, zamiast „eksperymenty na ludziach” – „eksperymenty medyczne” itd.); 2. stosowanie mechanizmów obronnych w celu zminimalizowania własnej odpowiedzialności za popełnione czyny (np. „wykonuję tylko polecenia szefa”, „postępujemy wobec nich zgodnie z przepisami”). Dzięki temu możliwe jest postrzeganie siebie nie w kategoriach agresorów, sprawców masakry, okrucieństwa, lecz jako ludzi, którzy „robią swoje”, zachowują się racjonalnie, w zgodzie z zasadami; 3. minimalizacja znaczenia wyrządzanej ofierze krzywdy – („to tylko leniwe czarnuchy”, „oni nie są ludźmi takimi jak my” itd.); 4. postrzeganie ofiar jako tych, którzy zasłużyli na karę, a nie na wrażliwość i troskę („ubierała się tak, że sama prosiła się o gwałt” „zezwierzęcona, zdemoralizowanym banda” itd.).

Przeciwieństwem deh. jest zaangażowanie moralne prowadzące do upodmiotowienia jednostek/grup, okazywanie humanitaryzmu, empatii, troski i odpowiedzialności.
[Beata Czuba]

Literatura: A. Bandura, Selective Moral Disengagement in the Exercise of Moral Agency, „Journal of Moral Education” 2002, nr 31 • A. Bandura, Moral Disengagement in the Perpetration of Inhumanities, „Personality and Social Psychology Review” 1999, nr 3 • M. Osofsky, A. Bandura, P.G. Zimbardo, The Role of Moral Disengagement in the Execution Process, „Law and Human Behaviour” 2005, nr 29.