AGRESJA – zachowanie/działanie osoby, które wiąże się z rzeczywistą lub potencjalną szkodą dla innej osoby/osób; jest to każde zamierzone działanie mające na celu wyrządzenie komuś szkody (bezpośredniej lub pośredniej, fizycznej lub psychicznej), straty, bólu. Agresja [agr.] jest przejawem niebezpieczeństwa, jest jedną z kluczowych form dla ustalania jakości bezpieczeństwa czy raczej trwałości niebezpieczeństwa. Termin ten ma silny związek z pojęciem → przemoc. Agr. jest aktem niekiedy zalegalizowanym, prawomocnym lub co najmniej uznawanym za zasadny (agr. obronna, w odróżnieniu od agr. zaborczej), czego przykładem jest agr. konieczna, → samoobrona. Konieczność odróżniania nieuzasadnionej napastliwości od agr. relacyjnej, czyli mającej swoje umocowania prawne, polityczne czy obyczajowe, jest przydatna na gruncie umowy społecznej, ale wątpliwa na gruncie etyki, która antycypuje potencjalne konsekwencje agr., za którą kryje się śmiertelna ofiara. Wszak agr. jest nośnikiem uchyleń w normie uniwersalnej „nie zabijaj”, pomimo że wśród czynników społecznych jej niesprzyjających znajduje się także częsta u ludzi frustracja, która staje się stymulacją myślenia progresywnego dla napastliwości.
Odsłonami agr. mającej wymiar egzoteryczny (zewnętrzny) są np. → agresja zbrojna, → wojna, → terroryzm, → zabójstwo, rewolucja, → dyktatura itd., natomiast jej charakter autodestrukcyjny objaśnia zachowania definiowane jako autoagresywne. Autoagresja to zachowania dobrowolne (dowolne) pośrednio lub bezpośrednio stanowiące zagrożenie dla zdrowia emocjonalnego, społecznego bądź fizycznego jednostki, a zatem m.in. zachowania, które powodują fizyczne uszkodzenie własnego ciała (samookaleczenia), zagrożenie życia oraz wszelkie działania mające intencje wywoływania takich następstw. Zatem agr. jest zarówno aktem wrogości nakierowanej na innych, jak i na siebie, aktem, który celowo i świadomie niweczy cudze lub swoje możliwości (często życie) wbrew społecznym imperatywom nakazującym współpracę i umowną troskę (określoną przez formy kontroli społecznej, czyli moralność, prawo, obyczaje i religię).
Geneza agr. jest odległa i ma specyficzne odniesienia. Przy tym podobnie jak w przeszłości, także współcześnie społeczny stosunek do jawnej wrogości jest uzależniony od tradycji kulturowej, panującego światopoglądu (filozofii, religii, prawa), wykształconych historycznie obyczajów oraz bieżących celów jakiejś polityki lub konkretnych nastawień wynikających np. z ideologii, słabości czy innych mankamentów (w zależności od rodzaju agr.). Wyróżnić można cztery główne grupy przyczyn, które sprzyjają postawom agresywnym: 1. cechy osobowościowe oraz stany psychiczne (depresje, lęki, fobie, frustracje itd.); 2. czynniki ekonomiczne (źródło agr. zarówno instytucjonalnej, jak i prywatnej); 3. czynniki sytuacyjne, obejmujące wszystkie w istocie sfery, od indywidualnych relacji międzyludzkich czy relacji międzygrupowych do kontekstów politycznych; 4. czynniki kulturowe. Wymienione grupy czynników mogą mieć więc pochodzenie obiektywne, gdy są wynikiem pojawiania się gwałtownych, nieakceptowanych i trudnych do przewidzenia reakcji/zagrożeń zewnętrznych i niespodziewanych, ale też mają wymiar subiektywny, gdy powstają w następstwie własnych działań, nawyków czy skłonności bądź nieuzasadnionego, nadmiarowego postrzegania zachowań/sytuacji w kategorii zagrożenia bądź krzywdy. Przy tym subiektywizm agresyjny wywodzi się z przesłanek wypierających ewentualną własną winę za niepowodzenia, których źródeł poszukuje się w sprawstwie innych ludzi. Według innego podziału czynników wyzwalających zachowania agresywne wyróżnia się następujące ich rodzaje: 1. awersyjne wywołujące negatywne emocje; 2. instrumentalne, które zmierzają do określonej korzyści; 3. instrumentalne pochodzące od autorytetów; 4. modelujące – związane z hamującym lub motywującym wpływem otoczenia; 5. wynikające z dysfunkcji związanych z chorobami.
Jeśli chodzi o czynniki kulturowe, to zaliczane są tu m.in. cechy/skłonności narodowe –
w średniowieczu agr. etniczną przypisywano Wikingom, w czasach nowożytnych imperiom kolonialnym, a w czasach nieodległych Niemcom czy Japończykom. Ponadto występują tradycje kulturowe związane ze zgodą na przemoc i agr., jak np. kultura honoru, czyli syndrom kulturowy, w którym najwyższą wartością jest honor, a agr. i przemoc są powinnością mężczyzny, który doznał „uszczerbku na honorze”.
Agr. towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów, o czym świadczą m.in. rysunki naskalne; jej przyczyny, formy oraz sposoby przeciwdziałania podlegały wielu przemianom. Współcześnie negatywną rolę odgrywa nadmiar agr. i przemocy w przekazach kulturowych, w różnego rodzaju mediach tworzących kulturowe wzorce naruszające normy moralne i sprzyjające zachowaniom naśladowczym. Są one obserwowane m.in. w tzw. agresji
rówieśniczej, która jest jednym z patologicznych zjawisk w szkołach i placówkach wychowawczych. [→ agresja w stosunkach międzynarodowych] [Marek Adamkiewicz]
Literatura: Aggression and War: Their Biological and Social Bases, red. J. Groebel, R.A. Hinde, Cambridge 1989 • A. Kwiatkowska, Agresja i przemoc z perspektywy kulturowej [w:] Agresja, socjalizacja, edukacja. Refleksje i inspiracje, red. H. Grzegołowska-Klarkowska, Warszawa 2012 • J.P. Scott, Aggression, Chicago 1958.