DYSKRYMINACJA – forma nieusprawiedliwionego okolicznościami nierównego traktowania, charakteryzującego się długotrwałością i celowością, którego podstawą jest posiadanie przez daną osobę/grupę określonej cechy; pojęcie to odnosi się zazwyczaj do dyskryminacji negatywnej i dotyczy wymiaru etycznego i normatywnego, oceny politycznej i prawnej oraz osądu w kontekście demokratycznych zasad sprawiedliwości i przekonania o słuszności praw człowieka. Angielskie słowo discriminate po raz pierwszy odnotowano w USA w 1866 r. i dotyczyło ono rozróżnień niekorzystnych dla ludzi „odmiennego koloru” lub innej rasy, kojarzyło się negatywnie z poniżeniem i upośledzeniem. W prawnym znaczeniu dla uznania faktu dyskryminacji [dysk.] w znaczeniu negatywnym konieczne jest nie tylko stwierdzenie faktycznej i celowej nierówności danych grup, ale także brak usprawiedliwienia dla owego rozróżnienia, tzn. brak jakiegokolwiek uzasadnionego prawem celu. Zakaz dysk. i zasada równego traktowania stanowią współcześnie fundament zarówno międzynarodowego systemu ochrony → praw człowieka, jak i systemów konstytucyjnych większości państw świata. Jest to jedna z fundamentalnych zasad Powszechnej deklaracji praw człowieka (ONZ, 1948): „Wszyscy są równi wobec prawa i mają prawo, bez jakiejkolwiek dysk., do jednakowej ochrony prawnej. Wszyscy mają prawo do jednakowej ochrony przed jakąkolwiek dysk., będącą pogwałceniem niniejszej Deklaracji, i przed jakimkolwiek podżeganiem do takiej dysk.”. W Polsce zasada równości wobec prawa jest
zapisana w Konstytucji.

Przepisy wszystkich najważniejszych aktów prawnych dotyczących ochrony praw człowieka zawierają katalogi cech, ze względu na które zabronione jest nierówne traktowanie, znajdują się wśród nich m.in.: wiek, płeć, rasa, pochodzenie narodowe lub etniczne, wyznanie, przekonania polityczne, orientacja seksualna, język, pochodzenie społeczne, majątek, urodzenie, niepełnosprawność, cechy genetyczne. Katalog ten jest stale poszerzany przez orzecznictwo sądów międzynarodowych, które dodały do niego takie cechy, jak np. status małżeński, status zawodowy, obywatelstwo, pozbawienie wolności, sytuacja materialna, tożsamość płciowa. Dysk. może wiązać się z dowolną cechą uznaną przez grupę dominującą w danym środowisku za niepożądaną lub mniej wartościową.

W prezentowanych w literaturze zestawach zachowań, które zostały uznane za przejawy dysk., znajdują się m.in.: nierówne traktowanie względem prawa (pozbawienie praw lub nakładanie dodatkowych obowiązków); zagrożenie → bezpieczeństwa personalnego (przez pozbawianie lub ograniczanie wolności); nierówna ochrona przekonań (politycznych, religijnych itp.); segregacja przestrzenna; ograniczenie wolności podróżowania bądź osiedlania się (tworzenie gett, zakazy wstępu na określone tereny czy do określonych miejsc itp.); nierówne możliwości swobodnego doboru partnera życiowego lub założenia rodziny; nierówne traktowanie względem możliwości zatrudnienia (odmowa pracy, praca przymusowa); ograniczenie wolności słowa; ograniczenie możliwości zrzeszania się; nierówny dostęp do środków masowego przekazu; nierówny dostęp do miejsc zamieszkania, edukacji, kultury, ochrony zdrowia, usług publicznych, dóbr, władzy, obywatelstwa. Z problematyką dyskr. wiąże się także kwestia zachowań społecznych powiązanych z przemocą i agresją, mową nienawiści czy → przestępstwami z nienawiści.

Należy wspomnieć o zjawisku dyskr. wielokrotnej, krzyżowej (intersekcjonalnej), która charakteryzuje się tym, że gorsze traktowanie ze względu na kilka cech jednocześnie nie jest jedynie sumą dyskr. ze względu na poszczególne przesłanki, lecz powoduje efekt synergii. Osoby, które mają więcej niż jedną cechę mogącą stać się podstawą dyskr., są bardziej narażone na wykluczenie, a właśnie nałożenie się cech, czy też inaczej mówiąc: ich krzyżowanie się, generuje uprzedzenia przewyższające swoją dotkliwością sumę pojedynczych.

Zakaz dysk. grup mniejszościowych jest wpisany w ideę pluralistycznego społeczeństwa. Pojęcia „zakaz dysk.” i „zasada równego traktowania” są często stosowane zamiennie, ponieważ zasada równego traktowania oznacza przestrzeganie zakazu dysk. Przy tym wdrażaniu tego prawa towarzyszyć musi szeroka edukacja społeczeństwa. Prawo antydyskryminacyjne powstało do przeciwdziałania zjawisku dysk. i do zapewnienia realizacji zasady równego traktowania. Jego podstawowym celem jest zapewnienie od strony formalnej równego traktowania wszystkich członków społeczeństwa, niezależnie od tego, z jakiej grupy się wywodzą (jaką mają charakterystykę). Innymi słowy, chodzi o zapewnienie pod względem formalnym równej możliwości korzystania przez nich z przynależnych im praw oraz nienakładania na nich dodatkowych obowiązków czy ograniczeń. Jest to ważnym czynnikiem → poczucia bezpieczeństwa zarówno jednostek, jak i mniejszości oraz społeczeństw. [Jolanta Itrich-Drabarek]

Literatura: W. Burek, W. Klaus, Definiowanie dyskryminacji w prawie polskim w świetle prawa Unii Europejskiej oraz prawa międzynarodowego, „Problemy Współczesnego Prawa Międzynarodowego, Europejskiego i Porównawczego” 2013, nr 11 • A. Winiarska, W. Klaus, Dyskryminacja i nierówne traktowanie jako zjawisko społeczno‑kulturowe, „Studia BAS” 2011, nr 26(2).