DZIAŁANIA NIEREGULARNE W HISTORII WALK ZBROJNYCH – jedna z dwóch form walki (obok działań regularnych) polegająca na unikaniu frontalnych, czołowych starć z przeważającymi siłami przeciwnika, zaskakującym atakowaniu słabych miejsc jego ugrupowania bojowego (struktur organizacyjnych) pododdziałami umiejętnie wykorzystującymi walory obronne terenu i działającymi na znacznym obszarze. [→ działania nieregularne]. Działania nieregularne [dz.nier.] są stare jak sztuka wojenna, stąd też sam termin występuje w literaturze od dawna. W polskich tekstach o charakterze historycznym oraz z zakresu nauk wojskowych stosowano to pojęcie zarówno w okresie międzywojennym, jak i w wydawnictwach powojennych, m.in. w publikacjach periodyku „Bellona” (poczynając od 1946 r.) czy w książce Franciszka Ryszki (1975). Definicję dz.nier. odnajdujemy też w Leksykonie wiedzy wojskowej z 1979 r. W Wojsku Polskim termin został wprowadzony oficjalnie w 1969 r. w publikacji szkoleniowej MON Działania nieregularne – podręcznik (objętej klauzulą „poufne”, zdjęto ją dopiero w 1980); szersze stosowanie terminu w odniesieniu do taktyki walki zbrojnej wojsk nastąpiło pod koniec lat 80.

Przykłady opisów dz.nier. można odnaleźć już w tradycji homeryckiej i mitologii greckiej: np. misję specjalną 50 bohaterów greckich, którzy na okręcie Argo pod wodzą Jazona wyruszyli do Kolchidy (na wschodnim wybrzeżu Morza Czarnego) po złote runo oraz mit konia trojańskiego (operacja specjalna) podczas oblężenia Troi, datowanego (prawdopodobnie) na ok. XIII‒XII w.p.n.e. Spośród bardzo licznych i zróżnicowanych form dz.nier. odnotowanych przez historię walk zbrojnych warto wymienić np. działania bohatera narodowego Hiszpanii i Portugalii Wiriatusa, od 147 r.p.n.e. wodza luzytańskiego broniącego ziem plemiennych przed agresją rzymską – atakował on linie zaopatrzenia, uderzał z zasadzki, demoralizował przeciwnika ciągłym szarpaniem, zdając sobie sprawę, że nie jest w stanie pokonać rzymskich legionów w polu. Wykorzystywał atut szybkości posiadanej kawalerii i znajomość terenu, przez co rozbijał wojska kolejnych pretorów Rzymu. Dz.nier. stosował kartagiński wódz Hannibal, np. w bitwie nad Jeziorem Trazymeńskim (217 r.p.n.e.), wykorzystując warunki terenowe, wciągnął w zasadzkę całą armię rzymską i rozbił całkowicie w pierwszym uderzeniu, przy tym wcześniej uchylił się od zaatakowania wojsk rzymskich znajdujących się na umocnionych pozycjach, czyli od czołowego, frontalnego starcia. W 1812 r. Rosjanie zastosowali dz.nier. doprowadzając do klęski Napoleona pod Borodino. W historii Polski zaliczana do dz.nier. wojna szarpana, podjazdowa (strona słabsza unika bitwy rozstrzygającej, atakując mniejsze oddziały przeciwnika oraz jego zaplecze i tabory) była stosowana przez Piastów, a także podczas potopu szwedzkiego, w powstaniach listopadowym, styczniowym, wielkopolskim, śląskich oraz przez ruch oporu w czasie drugiej wojny światowej. Współczesny przykład światowych wojen to m.in. działania partyzantki w Afganistanie – najpierw (wspieranej przez USA) w czasie inwazji ZSRR (1979–1989) zakończone wycofaniem armii radzieckiej, a następnie podczas dwudziestoletniej (2001–2021) wojny z udziałem sił NATO. Agresja Rosji z kierunku północno-wschodniego na Ukrainę w lutym 2022 r. została zahamowana przez dz.nier. ukraińskich sił obrony terytorialnej.

Z historii wojen wynika, że podejmując walkę przeciw siłom stosującym dz.nier., konieczne jest dysponowanie odpowiednią przewagą (i to znaczną) w siłach i środkach wojsk operacyjnych agresora lub okupanta. Relacje między przegraną stroną interwencyjną/agresywną w stosunku do miejscowych/lokalnych sił dz.nier. wynosiły przykładowo: 1. Anglicy przeciw Burom 30:1 w tzw. wojnach burskich 1880‒1881, 1899‒1902; 2. Francuzi (przegrani) podczas walk w Algierii 1954–1962 przeciw algierskiej partyzantce 17:1 (25:1 według byłego ambasadora RP w Delhi Krzysztofa Mroziewicza); 3. zwalczanie partyzantki malezyjskiej (1948–1960) wspieranej przez chińskich mieszkańców Malajów stało się skutecznie dopiero wówczas, kiedy stosunek przewagi wyniósł ponad 56:1 nad prowadzącymi dz.nier.; 4. na Kubie (1958) Fidel Castro pokonał 40-krotnie silniejszą armię Batisty.

Historia stosowania dz.nier. wskazuje, że okazały się one tak znaczącym środkiem walki, że niekiedy miały wpływ na los (kształt) cywilizacji, narodów i państw w minionych kilku tysiącach lat. Zniszczenie przez Germanów działaniami nieregularnymi trzech legionów rzymskich dowodzonych przez Warusa w 9 r.n.e. w Lesie Teutoburskim skutkowało: zniweczeniem misji ucywilizowania barbarzyńskich plemion germańskich przez Rzym; zniszczeniem Cesarstwa Rzymskiego przez notoryczne najazdy na Rzym; „barbaryzacją” (germanizacją) legionów (fundamentu siły militarnej Rzymu) i detronizacją ostatniego cesarza rzymskiego (zachodniego) przez wodza germańskiego (Odoaker, 476 r.n.e.). Także skuteczna obrona przed zniszczeniem w połowie XVII w. osłabionej anarchią Polski (potop szwedzki, inwazja rosyjska, powstanie kozackie, najazd węgierski) była możliwa dzięki zrywom narodowym Polaków w formie powszechnych dz.nier. (partyzantka górali, chłopów kielecczyzny, Kurpiów oraz partyzantka szlachecka; wojna podjazdowa dywizji Stefana Czarnieckiego i Jerzego Lubomirskiego). Na początku XIX w. kolejna próba „zjednoczenia Europy” przez Napoleona została zniweczona jego klęskami w Hiszpanii i w Rosji, poniesionymi nie w bitwach walnych (generalnych), w których był mistrzem, ale na skutek bezsilności wobec powszechnie prowadzonych dz.nier. (guerrilla, partyzantka) przeciw jego wojskom. Kolejne stulecie to historia triumfu wykorzystania przez narody wyzwalające się z obcej dominacji (kolonizacji) lub broniące swej niepodległości poprzez stosowanie dz.nier. w masowej skali, w wyniku czego mapa świata wzbogaciła się o ponad 100 nowych państw. Wykorzystanie dz.nier. w obronie państw (wyzwalaniu narodów) w XX w. stworzyło po raz pierwszy w historii ludzkości szansę dla nawet małych państw (narodów) skutecznej obrony przed agresorami rangi mocarstw, a nawet supermocarstw. [Ryszard Jakubczak, Weronika Jakubczak]

Literatura: R. Jakubczak, Działania nieregularne, Warszawa 2009 • R. Jakubczak, J. Marczak, H. Królikowski, K. Gąsiorek, Działania nieregularne. Element strategii bezpieczeństwa narodowego Polski, Warszawa 2011 • R. Jakubczak, J. Marczak. H. Królikowski, K. Gąsiorek, Działania nieregularne. Klucz do niepokonalnej potęgi obronnej Polski w XXI wieku, Warszawa 2018.