EKSTREMIZM – skrajne poglądy lub działania polityczne, religijne itp. jednostek lub grup. Ekstremizm to działania, cele, poglądy odbiegające od tego, co uznaje się za akceptowalne przez większość, dopuszczalne, wypośrodkowane; postawy lub zachowania, które uważa się za wykraczające poza normę. Słowo pochodzi od łacińskiego extremus – krańcowy, najbardziej oddalony, najstraszniejszy, najgorszy, najniebezpieczniejszy, najbardziej pogardzany. Zatem dosłownie ekstremizm [ekstr.] oznacza uznawanie i popieranie idei, które są bardzo odległe od tego, co większość ludzi uważa za poprawne lub rozsądne. To podstawowe rozumienie podkreśla subiektywny charakter tego terminu, który może przybierać różne znaczenia w zależności od tego, kto definiuje normę i decyduje, co jest dopuszczalne, a co nie. Ocena działań ekstremistycznych może mieć charakter relatywistyczny, kontekstowy. Ekstremista to aktywny zwolennik ekstr. – planujący stosowanie przymusu i przemocy albo stosujący przemoc i podejmujący działania bezprawne dla osiągnięcia celu politycznego, ekonomicznego, kulturowego, moralnego, religijnego.
Ekstr. stanowi pojęcie z zakresu koncepcji metod, taktyk, sposobów i środków oraz realnie podejmowanych działań na rzecz osiągania celów politycznych, ekonomicznych, kulturowych, moralnych, religijnych (w odróżnieniu od radykalizmu, będącego pojęciem z zakresu myśli, zakresowo obejmującym krytyki rzeczywistości, koncepcje jej zmiany i projekty stosunków społecznych, podważające dominujące zasady, normy i wartości). Ekstr. oznacza koncepcje – jako formy myśli lub realnie podejmowane działania – oparte na niekonwencjonalnych środkach, z użyciem przymusu lub przemocy, powodujące szkody ludzkie bądź materialne, zwykle o charakterze spektakularnym. Mogą one, ale nie muszą, zmierzać do osiągnięcia radykalnych celów albo być konsekwencją radykalnej krytyki zastanej rzeczywistości. Franciszek Ryszka zdefiniował ekstr. w znaczeniu skrajności jako uogólniający miernik odchylenia od obowiązującej normy politycznej i specyficzną tendencję do gwałcenia procedur przypisywanych tej normie.
W zależności od stosowanych kryteriów można wyróżnić ekstr.: polityczny, ekonomiczny, kulturowy, moralny i religijny (kryterium przedmiotowo-przyczynowe); jednostkowy i grupowy (kryterium podmiotowo-ilościowe); krajowy i międzynarodowy (kryterium zasięgu); nazistowski, nacjonalistyczny, anarchistyczny, lewacki, komunistyczny, ekologiczny, wyzwoleńczy, motywowany określoną religią, lewicowy czy prawicowy (kryterium aksjologiczno-ideowe); deklarowany i realizowany (kryterium stopnia realizacji). Ekstr. może stanowić metodę osiągnięcia celu w formie zmiany politycznej, kulturowej, ekonomicznej czy religijnej, metodę lub taktykę propagowania (nagłaśniania) idei, a także sposób zdobycia zaplecza społecznego, wywołania reakcji przeciwnika (władzy) oraz zaistnienia w polityce i świadomości społecznej. Ekstr. interpretowany jako metoda i sposób planowanego lub rzeczywistego działania to m.in. przemoc, zwykle publiczna: fizyczna, słowna lub psychiczna (np. akty deprecjacyjne), spektakularne zabójstwa, rytualne okrucieństwo, porwania, atak na cudzą własność, zajęcie cudzej własności, niszczenie cudzego mienia. Wymienione metody działań cechuje niezgodność z obowiązującym prawem. Przyczyny stosowania przez jednostki i grupy tych metod mogą mieć charakter psychologiczny i osobowościowy, a także – adekwatnie do celów – polityczny, ekonomiczny, kulturowy, moralny i religijny. Działania te mogą stanowić efekt: postrzegania sytuacji jako bezalternatywnej; deprywacji rzeczywistej (ubóstwo materialne, negatywna zmiana pozycji społecznej) lub relatywnej (poczucie straty); osobistej niechęci do dialogu; wrogości lub braku wiary w demokratyczne zasady; myślenia uproszczonego i gnostycznego; odwoływania się do dobra wyższego i ogólnego; bezrefleksyjności działań lub pogłębionej refleksji skutkującej negatywną oceną możliwości wykorzystania innych metod. Nie wszystkie wymienione czynniki są nieodzownymi warunkami postaw ekstremistycznych, mogą występować łącznie bądź pojedynczo. Siłę organizacji ekstremistycznych można mierzyć przy użyciu różnorodnych kryteriów, w tym takich jak: liczebność ‒ działaczy, ich stronników, aktów przemocy; skala i wartość powodowanych szkód ludzkich, materialnych i niematerialnych; świadectwa i zaangażowanie ekstremistów; rodzaj przywództwa i charyzmatyczność liderów; populizm i skuteczność demagogii; wykorzystywanie paradoksów demokracji; rodzaj zastosowanych technik prowokacji; wykorzystywanie logiki relatywnej deprywacji społeczeństwa i mobilizacji zasobów. Szczególną formą jest brutalny ekstremizm (ang. violent extremism), który obejmuje → terroryzm i inne formy przemocy o podłożu politycznym oraz przemocy na tle religijnym. Koncepcja brutalnego ekstr. zakłada, że jest to ideologicznie umotywowane uciekanie się do użycia przemocy, zwykle oparte na teoriach spiskowych; zazwyczaj określa się wroga lub wrogów, którzy są obiektem nienawiści i przemocy.
[Paweł Malendowicz, Wojciech Wróblewski]
Literatura: W. Jaroch, Współczesne ekstremizmy – etiologia i przeciwdziałanie [w:] Współczesne ekstremizmy. Geneza, przejawy, przeciwdziałanie, red. W. Pływaczewski, P. Lubiewski, Olsztyn 2014 • F. Ryszka, Prawicowy radykalizm społeczeństwa burżuazyjnego w dobie współczesnej [w:] Ekstremizm prawicowy we współczesnym świecie, red. F. Ryszka, Warszawa 1980 • R. Tokarczyk, Teoretyczna a praktyczna istota współczesnego ekstremizmu politycznego [w:] Doktryny i ruchy współczesnego ekstremizmu politycznego, red. E. Olszewski, Lublin 2004.