EPIDEMIA – w najogólniejszym znaczeniu to błyskawiczne rozprzestrzenianie się na określonym terenie nieuleczalnej choroby. W polskim prawie administracyjnym przez epidemię [ep.] rozumie się wystąpienie na danym obszarze zakażeń lub zachorowań na chorobę zakaźną w liczbie wyraźnie większej niż we wcześniejszym okresie albo wystąpienie zakażeń lub chorób zakaźnych dotychczas niewystępujących. Termin ep. jest także stosowany na określenie występujących masowo wśród ludności na określonym terenie wszelkich chorób, urazów, stanów patologicznych, a także innych zjawisk (np. epidemia samobójstw).

Ep. powstają przede wszystkim w wyniku rozprzestrzenia się chorób zakaźnych, czyli takich, którymi można zarazić się przez kontakt z chorymi. Rozwojowi ep. sprzyjają z reguły nieodpowiednie warunki higieniczno-sanitarne, słaba znajomość choroby, a zwłaszcza przyczyn jej powstawania i sposobów leczenia. Choroby zakaźne, które pojawiają się w ostatnich latach i mogą być źródłem ep., określa się pojęciem chorób „wyłaniających się” lub „ponownie wyłaniających się”. Dzielą się one na kilka kategorii: 1. całkowicie nowe (najbardziej spektakularnym przykładem jest choroba AIDS wywołana przez zakażenie wirusem HIV); 2. wywołane przez zarazki, które wydostały się poza poprzednio ograniczony rejon (przykładem wirus Ebola); 3. powstałe w wyniku zmiany sposobu rozprzestrzeniania się (np. gąbczaste zapalenie mózgu, BSE); 4. pojawiające się w wyniku wystąpienia nowej formy patogennej zarazka (np. cholera, COVID-19 wywołany przez SARS-CoV-2); 5. wywoływane przez zarazki oporne na działanie stosowanych do tej pory leków antybakteryjnych (np. przez oporne na antybiotyki dwoinki zapalenia płuc, bakterie gronkowca złocistego czy prątki gruźlicy). Znamiennym dla współczesności jest pojawianie się chorób zakaźnych odzwierzęcych. Przełamanie bariery międzygatunkowej i kolonizowanie populacji ludzkiej przez patogeny opisywane jest najczęściej przez model zakładający pięć etapów cyklu życia „nowego” patogenu odzwierzęcego, co można prześledzić na przykładzie rozwoju pandemii COVID-19: pierwszy etap przebiega wśród zwierząt, następuje namnożenie się wirusa do krytycznej reprezentatywności (powszechności występowania w środowisku danego regionu); drugi etap to przełamanie bariery międzygatunkowej zwierzę–człowiek i skolonizowanie lokalnej społeczności przez nowy patogen, tzw. rozlewanie się (ang. spillover): na tym etapie nowa choroba przebiega w formie niezdiagnozowanej przez służby sanitarne, ma charakter endemiczny; w trzecim etapie następuje rozprzestrzenienie w populacji ludzkiej, czyli choroba jest przenoszona między ludźmi i ujawnia się w społecznościach poza miejscem powstania (np. etap wykrycia COVID-19 w Wuhan); czwarty etap to rozpowszechnienie nowej choroby na inne kraje lub cały kontynent (jeśli zasięg staje się globalny, wówczas jest to → pandemia) oraz poszukiwanie niemedycznych i medycznych środków zaradczych; w etapie piątym następuje wynalezienie leków i/lub szczepionki, co zazwyczaj nie usuwa w całości patogenu ze społeczności ludzkiej, ale pozwala na jego kontrolowanie. Mechanizmy rozwoju ep. są determinowane specyfiką biologicznych czynników chorobotwórczych i wywoływanych przez nie chorób zakaźnych (transmisyjnych, odzwierzęcych, przenoszonych drogą: pokarmową, oddechową, płciową, z zakażoną krwią, skórą, z zanieczyszczoną wodą lub ziemią). Do czynników biologicznych, szkodliwych i niebezpiecznych dla człowieka, które są również sprawcami chorób zakaźnych, zaliczyć można dwie podstawowe grupy organizmów: drobnoustroje komórkowe (bakterie, pierwotniaki, grzyby) oraz jednostki bezkomórkowe zdolne do replikacji lub przenoszenia materiału genetycznego, w tym zmodyfikowane genetycznie hodowle komórkowe, które mogą być przyczyną zakażenia, alergii lub zatrucia (wirusy, priony). Ep. identyfikowana jest na podstawie przedmiotu oddziaływania (społeczności lokalnej, terenu), perspektywy czasowej i czynnika oddziałującego (czynnika chorobotwórczego, choroby zakaźnej, specyficznych zachowań zdrowotnych, zdarzeń o wpływie zdrowotnym większym niż spodziewany). W zależności od siły, czasu oddziaływania lub efektu synergicznego z innymi tego rodzaju zagrożeniami wyróżnia się następujące rodzaje: pandemia ‒ tj. ep. o ogólnoświatowym zasięgu występowania bądź oddziaływania przekraczającym międzynarodowe granice, zwykle doświadcza bardzo dużą liczbę osób; endemia ‒ sytuacja związana ze względnie stałą siłą oddziaływania konkretnego czynnika chorobotwórczego lub zachorowalności na konkretną chorobę zakaźną – dla konkretnego obszaru geograficznego lub konkretnej populacji osób; syndemia – związana ze współwystępowaniem dwóch lub większej liczby ep. Do ilościowego opisu stosowane są konkretne parametry sytuacji epidemicznej, m.in. współczynniki: liczby osób narażonych, chorobowości okresowej, chorobowości punktowej, zachorowalności (zapadalności), zachorowalności skumulowanej (zapadalności), współczynnik (iloraz) szans zapadalności, śmiertelności, umieralności ogólnej, umieralności specyficznej, hospitalizacji bezwzględnej, hospitalizacji względnej, reprodukcji.

Ep. to jeden z rodzajów zagrożeń → bezpieczeństwa powszechnego utożsamiany z → sytuacją kryzysową i → klęską żywiołową pod postacią → katastrofy naturalnej. W polskim systemie prawnym przewiduje się dwa rodzaje stanów o charakterze nadzwyczajnym związanych z rozwojem ep.: stan zagrożenia epidemicznego – sytuacja prawna wprowadzona na danym obszarze w związku z ryzykiem wystąpienia ep. w celu podjęcia określonych w prawie działań zapobiegawczych; stan ep. – sytuacja prawna wprowadzona na danym obszarze w związku z wystąpieniem ep. w celu podjęcia określonych w prawie działań przeciwepidemicznych i zapobiegawczych dla zminimalizowania skutków ep. [Paweł Gromek, Andrzej Urbanek]

Literatura: M.A. Nuñez, A. Pauchard, A. Ricciardi, Invasion Science and the Global Spread of SARS-CoV-2, „Trends in Ecology and Evolution” 2020, nr 35(8) • A. Urbanek, Zagrożenia biologiczne naturalnego pochodzenia we współczesnej przestrzeni bezpieczeństwa – próba systematyzacji, „Studia nad Bezpieczeństwem” 2020, nr 5.