EUROPEJSKA AGENCJA OBRONY; EAO – (ang. European Defence Agency) wyspecjalizowana agencja UE wspierająca współpracę międzynarodową w realizacji europejskich projektów w dziedzinie obronności i zapewniająca forum konsultacyjne dla ministerstw obrony państw członkowskich; powołana w 2004 r. Projekt utworzenia analizowano wcześniej, m.in. jeszcze w latach 90. XX w., przy czym spory dotyczyły wówczas jej afiliacji (czy powinna być związana z UE czy też z Unią Zachodnioeuropejską), a także jej szczegółowych uprawnień. Struktury EAO zaczęto tworzyć od jesieni 2003 r., w lutym 2004 zaczęły one funkcjonować, a oficjalną decyzję powołującą Agencję podjęła Rada UE 12 lipca 2004 r. EAO podlegać miała nadzorowi i wytycznym Rady UE, a jej najwyższym organem stała się Rada Zarządzająca. W jej skład wchodzą ministrowie obrony państw członkowskich UE (z wyjątkiem Danii, która nie przystąpiła do EAO), a także Norwegii, Serbii, Szwajcarii i Ukrainy, a oprócz nich: szef Agencji (jest nim Wysoki Przedstawiciel UE ds. Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa, nadzoruje bieżące prace Agencji), dyrektor Agencji, przedstawiciel Komisji Europejskiej. Nowa od 2018 r. struktura EAO składa się z następujących wydziałów: kooperacji, planowania i wsparcia; potencjału, uzbrojenia i technologii; europejskiej synergii i innowacji; usług korporacyjnych. EAO ma siedzibę w Brukseli. Na 2023 r. przewidziano budżet w wysokości 43,5 mln euro, a personel EDA liczy ok. 170 osób.

Celem EAO jest pomoc w przezwyciężeniu największych słabości europejskiego systemu obronnego na płaszczyźnie gospodarczej, należą do nich: rozproszenie przemysłu zbrojeniowego poszczególnych państw; powielanie prac i związane z tym wyższe koszty badawczo-rozwojowe; niewielka (w porównaniu np. z USA) skala zamówień podnosząca jednostkowy koszt sprzętu; planowanie zakupów w skali tylko państwowej. Inspirowane przez Agencję nowe mechanizmy na rynku uzbrojenia mają sprzyjać racjonalizacji działań zarówno przedsiębiorców, jak i państw. EAO ma racjonalizować rynek uzbrojenia: koordynować dostawy, uruchamiać wspólne programy, zwłaszcza w dziedzinie nowych technologii (dzielenie się kosztami i ryzykiem w przypadku badań), mobilizować rządy do większego wysiłku obronnego w odpowiedzi na pojawiające się zagrożenia, tworzyć konkurencję na rynku zbrojeniowym. Zakupy broni są de facto wyłączone z reguł Wspólnego Rynku i pozostają pod kontrolą państw członkowskich (art. 346 TFUE), jednakże uczestnicy EAO mają obowiązek publikować plany zakupów broni, gdy zamówienia przekraczają 1 mln euro. Mają też obowiązek dopuszczać się nawzajem do przetargów w tym zakresie (informacje o przetargach umieszczane są na specjalnej stronie internetowej zarządzanej przez Agencję). Reguluje tę sferę Kodeks postępowania dotyczący zamówień publicznych w dziedzinie obrony (tzw. kodeks dobrych praktyk) obowiązujący od lipca 2006 r. Traktat z Lizbony obowiązujący od 2009 r. wzmocnił EAO, wprowadzając zapisy o stałej współpracy strukturalnej w dziedzinie obronności. Taką współpracę, w myśl traktatu, może nawiązać grupa państw UE chcących integrować się silniej niż pozostałe, a jej celem powinno być wzmocnienie zdolności obronnych, zarówno w kontekście posiadanych jednostek, jak i sprzętu (np. wspólna modernizacja czy pozyskiwanie nowych technologii), w zakresie szkoleń, a także uczestnictwa we wspólnych misjach i operacjach wojskowych czy cywilnych.

Zapisy TUE zobowiązują państwa członkowskie do stopniowej poprawy zdolności wojskowych i ustanawiają kompetencje EAO w tym zakresie: określa ona wymogi operacyjne, wspiera środki ich realizacji, przyczynia się do określania i wprowadzania w życie, w stosownych przypadkach, wszelkich użytecznych środków wzmacniających bazę przemysłową i technologiczną sektora obrony, bierze udział w określaniu europejskiej polityki w zakresie zdolności i uzbrojenia oraz wspomaga Radę w ocenie poprawy zdolności wojskowych.

Dotychczasowe funkcjonowanie EAO nie przyniosło spektakularnych sukcesów. Z jednej strony państwa europejskie, które chcą prowadzić wspólne projekty zbrojeniowe, czyniły to już wcześniej bez wsparcia Agencji. Z drugiej strony budowa nowych typów broni i sprzętu wojskowego wymaga precyzyjnego określenia potrzeb – i tak od połowy 2017 r. realizowana jest inicjatywa Stałej Współpracy Strukturalnej (ang. Permanent Structured Cooperation, PESCO), w ramach której identyfikowane są te obszary, w których współpraca wojskowa może być szczególnie efektywna (dotyczą m.in. cyberbezpieczeństwa, tankowania w powietrzu, prowadzenia operacji poszukiwawczo-ratowniczych na morzu). W praktyce kooperacja w zakresie zakupów uzbrojenia często jest naruszana, tak jak i w innych zamówieniach publicznych. Poszczególne kraje starają się obchodzić zasady kodeksu dobrych praktyk, np. utrudniając zagranicznym kontrahentom startującym do przetargów dostęp do niezbędnej dokumentacji. [Paweł Turczyński]

Literatura: A. Ciupiński, M. Soja, Europejska Unia Bezpieczeństwa i Obrony: struktury, wizje, perspektywy, Warszawa 2020 • P. Turczyński, Potencjał wojskowy Unii Europejskiej na początku XXI wieku, Wrocław 2012 • R. Zięba, Bezpieczeństwo wspólnoty atlantyckiej, Warszawa 2018.