FUNDAMENTALIZM RELIGIJNY – zbiór specyficznych przekonań i powiązanych z nimi ultrakonserwatywnych poglądów, które należy rozpatrywać bardziej w kategorii ideologii politycznej niż fenomenu czysto religijnego. W obszernej literaturze naukowej poświęconej zjawisku fundamentalizmu religijnego [fund.rel.] podkreśla się potrzebę zdefiniowania tego terminu poprzez jego cechy i analizę wielowymiarowego charakteru, podobieństw i różnic poszczególnych ruchów. Fund. należy współcześnie rozumieć jako ruch społeczny (podporządkowanie wszystkich aspektów życia społecznego wartościom religijnym reprezentowanym przez daną religię), jako organizację (ukształtowane relacje społeczne i formy życia zbiorowego, wspólna tożsamość) i jako ideologię (postulat zastąpienia świeckiego porządku wywodzącym się z prawa religijnego, obecność religii w przestrzeni publicznej). Najczęściej występuje w formie dyskursu religijnego wspieranego argumentem nacjonalistycznym, etnicznym lub moralnym. Najbardziej istotnym z elementów przemawiających za tym podejściem jest propozycja alternatywnego światopoglądu, z którą wychodzi fun., aktywny charakter protestu przeciwko zastanemu porządkowi. Dla fun.rel. charakterystyczne jest też negowanie przejawów → globalizacji, sprzeciw wobec świeckości państwa, krytyka demokracji, liberalizmu, indywidualizmu i pluralizmu światopoglądowego. Jest to więc religijny ruch protestu i opozycji wobec kulturowych podstaw zachodzących współcześnie procesów modernizacji. Punktem wyjścia wszelkich interpretacji jest uznanie podwójnej natury fun., mianowicie jest on zarówno rezultatem zmiany społecznej, jak i odpowiedzią na nią. W tym też sensie fund.rel. jest pochodną nowoczesności.
Termin fun. pochodzi od serii 12 broszur The Fundamentals: A Testimony of the Truth (Podstawy: świadectwo prawdy) wydawanych w USA w latach 1910‒1915 przez środowisko protestantów, będących częścią tradycji ewangelicznego odrodzenia, protestu wobec tendencji sekularyzacyjnych w amerykańskim społeczeństwie. Choć początkowo termin ten odnosił się tylko do chrześcijaństwa, jego zastosowanie rozszerzyło się na inne tradycje religijne i obecnie używa się go do opisu wielu współczesnych form ekspresji religijnej, takich jak ultraortodoksyjny judaizm w Izraelu, ewangelikalne chrześcijaństwo w USA, irański ruch rewolucyjny, egipski radykalizm muzułmański, indyjska ideologia hindutva, wojujący sikhizm czy ekstremizm polityczny buddyjskich mnichów w Birmie.
Współczesny fun.rel. jest zjawiskiem niezwykle złożonym, określa szeroką perspektywę religijno-polityczną, „powrót do źródeł religii” występujący w większości religii świata, jeśli nie we wszystkich, aczkolwiek religie różnią się między sobą co do potencjału w zakresie tworzenia ruchów fundamentalistycznych. W języku potocznym, jak i mediach termin kojarzony jest z rodzajem zachowań związanych z przemocą uzasadnianą względami religijnymi, z ekstremizmem, gotowością do użycia wszelkich niezbędnych środków, w tym radykalnych, w celu ochrony wartości konserwatywnych i podstaw wiary, a w skrajnych przypadkach z → terroryzmem; podlega też wielu reinterpretacjom i stereotypowym ujęciom.
Fundamentalizmy różnią się między sobą, zarówno jeśli chodzi o dzieje ich powstania, jak i formy oraz oddziaływanie. Wspólne jest myślenie ahistoryczne, niedopuszczające do interpretacji świętej księgi i negujące zmiany zachodzące w sferze kultury. Fundamentalistom zależy na oczyszczeniu swej religii ze wszelkich późniejszych modyfikacji i powstrzymanie zmian. Cechą każdego fun. jest jego reaktywność i obronność wobec poczucia zagrożenia własnej tożsamości kulturowej. Ruchy fundamentalistyczne są zawsze reakcją na rzekomą degenerację jakiejś tradycji i obroną stylu życia uważanego za idealny. Wynika z tego dualistyczna i apokaliptyczna wizja świata (świat zewnętrzny jest zły i ulega dalszej degeneracji) oraz przekonanie, że członkowie ruchu fundamentalistycznego zostali wybrani, aby poprzez ścisłe kultywowanie zasad religijnych i kontrolę zachowań społecznych doświadczyć prawdziwej wiary. Angażowanie się w obronę prawdziwej religii jako element fun. może przyjmować rozmaite formy: od aktywizmu politycznego, aktywizmu misjonarskiego, którego celem jest prozelityzm (nawracanie, dążenie do pozyskania nowych wyznawców) i kaznodziejstwo, po działalność
terrorystyczną. Kolejną istotną cechą fun.rel. jest selektywność, przejawiająca się w trzech aspektach: selektywnej obronie własnej tradycji religijnej, selektywnym przyswajaniu danych elementów nowoczesności oraz selektywnej akceptacji pewnych konsekwencji nowoczesności.
Z fund.rel. mamy do czynienia wówczas, gdy pojawiają się elementy takie jak: 1. całkowite odrzucenie racjonalizmu i racjonalności; 2. brak zdolności do jakiegokolwiek kompromisu w kwestiach dotyczących wiary, a co za tym idzie nietolerancja wobec innych wyznań i religii; przekonanie o wyjątkowości swojego objawienia i posiadaniu monopolu na prawdę; 3. religijny i etyczny ekskluzywizm; 4. wiara w zasadę wolności od błędów treści świętej księgi, przyjmowanej całościowo jako zbiór integralnych treści i znaczeń, które nie mogą być dowolnie selekcjonowane i interpretowane przez ludzki rozum, gdyż w przeciwnym razie nastąpiłoby wypaczenie samej prawdy księgi; 5. przyjęcie zasady ahistoryczności prawdy oraz księgi, która ją przechowuje; ahistoryczność oznacza, że rozum nie może umieścić przesłania religijnego w perspektywie historycznej ani też nie powinien nawet podejmować próby dostosowania go do warunków zmieniających się wraz z biegiem ludzkich dziejów; 6. zasada wyższości prawa boskiego nad prawem ziemskim, ponieważ władza polityczna znajduje swoją legitymację jedynie we władzy boskiej; zgodnie z tą zasadą uważa się, iż ze świętej księgi można wydobyć integralny model doskonałego społeczeństwa, przewyższającego jakąkolwiek istniejącą formę wspólnoty międzyludzkiej; 7. wiara w możliwość zbudowania „państwa ziemskiego” jako odwzorowania idealnego modelu społeczeństwa ukazanego w świętej księdze; 8. syndrom wroga, często występujący w symbolicznym świecie ruchów fundamentalistycznych.
Idea konieczności obrony i utwierdzenia prawdy absolutnej zawartej w świętej księdze toruje drogę apokaliptycznej wizji ostatecznego starcia między dobrem a złem. Na czele ruchów fundamentalistycznych znajdują się zwykle charyzmatyczni profetyczni przywódcy, tacy jak kaznodzieje, guru, imamowie czy rabini, którzy rekonstruują święte teksty i odtwarzają zbiorową pamięć grupy, odwołując się do źródeł religii czy podkreślając konieczność kultywowania chwalebnej tradycji.
Różnice między poszczególnymi ruchami określanymi jako fundamentalistyczne wynikają z różnic, jakie dzielą społeczeństwa, odmiennych tradycji kulturowych, podłoża cywilizacyjnego i uwarunkowań politycznych, jak również poziomu rozwoju gospodarczego. Przykładowo ruchy, które rozwinęły się w społeczeństwach Azji i Afryki ze względu na zaszłości kolonialne podkreślają swój antyzachodni i antykolonialny charakter, nabierając wymiaru nacjonalistycznego.
Część badaczy uznaje pogląd, że fun.rel. nie jest w dziejach poszczególnych religii niczym nowym ani wyjątkowym. Religia bowiem ze swej natury jest fundamentalistyczna, domagając się absolutnego uznania swoich podstawowych wartości i dogmatów oraz jest wszechogarniająca, obejmując swym zasięgiem każdą sferę życia ludzkiego. Fun.rel. to uznanie ostatecznych, fundamentalnych, nieomylnych prawd religijnych i ich implementacja w życie jednostek i wspólnoty. [Katarzyna Jędrzejczyk-Kuliniak]
Literatura: G. Almond, S. Appleby, E. Sivan, Strong Religion: The Rise of Fundamentalisms around the World, Chicago 2003 • E. Pace, P. Stefani, Współczesny fundamentalizm religijny, Kraków 2002 • B. Tibi, Fundamentalizm religijny, Warszawa 1997.