GEOPOLITYKA – termin oznaczający zarówno dyscyplinę naukową, jak i praktykę polityczną. Geopolityka [geopol.] jako interdyscyplinarna nauka zajmuje się badaniem czynników geograficznych w polityce światowej i relacjach między państwami oraz innymi aktorami stosunków międzynarodowych, ze szczególnym uwzględnieniem czynnika geograficznego. Termin może być używany dla określenia: 1. modelu analizy wykorzystującej dane dotyczące międzynarodowej pozycji kraju w świetle jego cech geograficznych; 2. zbioru zasad mających zastosowanie w prowadzeniu polityki państwowej opartej na powyższych analizach; 3. dyskursu, trwałego argumentu, który opisuje i ocenia pozycję państwa w świecie, z uwzględnieniem tych analiz i zastosowaniem tych zasad (Herman Van der Wusten, Gertjan Dijkink). Geopol. rozumiana jest jako nauka, która bada związki między cechami geograficznymi państwa a jego polityką. Obecnie obejmuje te same obszary co stosunki międzynarodowe, choć z większym naciskiem na uwarunkowania geograficzne, takie jak położenie, zasoby i dostępność. Może być również rozumiana jako nieustannie przebudowywana dziedzina naukowa pozbawiona analitycznego obiektywizmu, reprezentująca idee kluczowych uczonych, a jej postrzeganie zależy od czasu i miejsca (tak to postrzegają m.in. John Agnew, Moreau Defarges, Collin Flint).

Geopol. jest również praktyką polityczną, która łączy kategorię potęgi, przestrzeni i aktywności na arenie międzynarodowej podmiotów w unikalnych kombinacjach. Z perspektywy historycznej geopol. może być rozumiana nie tylko jako teoretyzowanie polityki, ale także jako polityczne działanie wszelkiego rodzaju aktorów, którzy starali się kształtować przestrzeń polityczną w określonych układach sił, pod wpływem znaczących wydarzeń. Specyfiką geopol. jest to, że trudno jest wyznaczyć wyraźną granicę między geopol. akademicką a działaniami geopolitycznymi. W ramach tej szerokiej definicji istnieje wiele wariantów, a różnice między nimi są znaczące. Część badaczy neguje naukowe podstawy geopol., zarzucając jej zbyt szerokie ujęcie pola badawczego, chaos definicyjny, brak metodologicznych podstaw czy wreszcie jej upolitycznienie i ideologizację. „Geografii władzy” zarzucano także jej ścisłe powiązanie z aktualnymi trendami politycznymi danych państw, narodów czy grup etnicznych.

Geopol. narodziła się na przełomie XIX i XX w., chociaż już od najdawniejszych czasów występowały refleksje nad zależnościami pomiędzy warunkami geograficznymi a polityką i historią (przykładowo u Arystotelesa, Tukidydesa, Strabona, Monteskiusza). Samo sformułowanie geopol. zostało użyte po raz pierwszy w 1899 r. przez szwedzkiego badacza Rudolfa Kjellena. Klasyczna geopol. powstała w czasie dominacji państw europejskich, łącząc idee eurocentryczne i nacjonalistyczne, uzasadniając potrzeby ekspansji terytorialnej, determinizmu środowiskowego i rasistowskich poglądów na temat cywilizacji, przy uwzględnieniu darwinizmu społecznego w odniesieniu do państwa. Jej głównym hasłem była potęga, do której odnosili się m.in.: Friedrich Ratzel (istotą procesów politycznych jest walka o ,,przestrzeń życiową”), Alfred Mahan (potęga morska kontrolująca oceany może zapanować nad światem poprzez posiadanie systemów baz, opanowanie strategicznych punktów i szlaków komunikacyjnych); Halford Mackinder (wskazanie kierunków polityki zagranicznej potęgi morskiej Wielkiej Brytanii w celu utrzymania imperium oraz przeciwstawienia się zagrożeniom ze strony innych potęg, przede wszystkim potęgi lądowej, czyli Rosji); Karl Haushofer (celem geopol. jest ustalenie norm praktycznego działania oraz inspirowanie polityki zagranicznej Niemiec).

Po drugiej wojnie światowej geopol. była poddana krytyce ze względu na jej nazistowskie interpretacje, mimo to znalazła swoje miejsce w nowej sytuacji międzynarodowej wyznaczonej przez → zimną wojnę. W tym czasie geopol. rozwijała się głównie w USA, które jako jedno z dwóch światowych supermocarstw musiało określić swoją rolę i strategię w dwubiegunowym świecie. Obszar badawczy geopol. został poszerzony o czynniki ekonomiczne i militarne. Uczeni tacy jak Nicholas Spykman, a później Saul Cohen (regiony geopolityczne i geostrategiczne), rozwijając teorię Mackindera, kładli nacisk na tematy przestrzenne, a nie środowiskowe czy rasowe. Ówczesne koncepcje ograniczały się przede wszystkim do kwestii kontroli świata i sfer wpływów, regionów geostrategicznych. Dziedzictwo klasycznej geopol. wpłynęło także na rozwój studiów strategicznych (Colin Gray 1988, Zbigniew Brzeziński 1986). Ożywienie geopol. począwszy od lat 70. XX w. zaznaczyło się również rozwojem empirycznej analizy geopolitycznej. Yves Lacoste na łamach czasopisma „Hérodote” (1986) podjął próbę połączenia teoretycznych podstaw geografii i historii i skupił się na rozwijaniu metodologii analizy geopolitycznej, co więcej, zaproponował geopol. krytyczną, bardziej związaną z pokojem, sprawiedliwością społeczną i demokracją.

Kolejne zmiany w percepcji i analizie geopol. związane były z dezintegracją jednego z filarów systemu dwubiegunowego [→ dwubiegunowość]. Procesy rozpadu ZSRR, a wraz z nim całego bloku wschodniego przyczyniły się do powstania nowego porządku światowego i transformacji starych struktur. W środowisku międzynarodowym upadek ZSRR wywołał potężny światowy proces odradzania się nacjonalizmów, regionalnych separatyzmów i uzyskiwania niepodległości przez kraje i narody znajdujące się przedtem w jego strefie wpływów. Do stosunków międzynarodowych powróciły także czynniki kulturowy, etniczny i religijny.

Źródłem zmian w rozumieniu pozimnowojennej geopol. stały się przede wszystkim: współzależność oddziałujących na siebie różnych subsystemów (np. ekonomicznych); transgraniczność; zmiana powiązań na arenie międzynarodowej, na której zaczęły pojawiać się inne podmioty stosunków międzynarodowych (państwo staje się jednym z wielu uczestników); nowy ład międzynarodowy; → globalizacja obejmująca takie dziedziny życia, jak gospodarka, polityka, kultura, ekologia, technologia; zagrożenia, które przybierają
globalny charakter: dewastacja środowiska, wyczerpywanie się zasobów surowców naturalnych, → terroryzm międzynarodowy oraz masowe → migracje; dynamiczny rozwój nowych technologii produkcyjnych, informatycznych, prowadzący do radykalnych zmian w wielu sferach życia; regionalne konflikty i rozwój ruchów społecznych.

Od czasu ukształtowania się pojęcia geopol. kluczowymi hasłami były: potęga (wpływ, polityka, władza) i przestrzeń (terytorium, ziemia, panowanie). Choć początkowo definicje geopol. uwzględniały jedynie państwo jako przedmiot badań, współcześnie podkreśla się również znaczenie innych podmiotów (agentów geopolitycznych), takich jak organizacje międzynarodowe, narody, grupy społeczne, grupy interesu, ugrupowania terrorystyczne czy cywilizacje.

We współczesnej geopol., zwłaszcza krytycznej, istnieje wiele nurtów, jak: geopol. feministyczna – oparta na feministycznych ideach geograficznych i skoncentrowana na problematyce sprawiedliwości społecznej, przemocy seksualnej, podziale na sferę publiczną i prywatną (Jennifer Hyndman); geopol. popularna – badająca, w jaki sposób geograficzne idee polityczne są rozpowszechniane przez film, telewizję, komiksy i media społecznościowe; geopol. antypaństwowa – opisująca wyzwania dla geopol. skoncentrowanej na państwie, podejmowane przez społeczeństwo obywatelskie, w tym dysydentów, ruchy społeczne i inne formy oporu, na zasadzie dychotomii władza państwowa – społeczeństwo; geopol. progresywna – idee i praktyki będące w opozycji do geopol. konserwatywnej, pokłada większą wiarę w prawie międzynarodowym i ideałach kosmopolitycznych jako sposobach regulowania stosunków między państwami i ludźmi w celu uniknięcia konfliktów (Gerry Kearns); geopol. środowiskowa – podejście analityczne, które rozważa, w jaki sposób tematy środowiskowe są wykorzystywane w programach geopolitycznych, szczególną uwagę zwraca się na zagadnienia dotyczące bezpieczeństwa, w jaki sposób cechy środowiska naturalnego, takie jak woda, surowce mineralne czy zasoby energetyczne, są niezbędne dla dobrobytu jakiejś grupy ludzi lub stanowią dla niego zagrożenie (Shannon O’Lear); geopol. religii – jej założenia podkreślają, że istotą zarówno geopol., jak i religii jest sposób postrzegania świata i sposób identyfikowania innych na poziomie poznawczym, przy tym pozostają one ze sobą w ścisłym związku jako elementy konstruujące tożsamość grupową, zestaw mitów i prawd o świecie. Wiele nacjonalizmów i imperializmów uzasadniało swoje działania ekspansjonistyczne poprzez podkreślanie różnic religijnych (John Agnew).

Niektóre podejścia geopolityczne straciły na popularności i nie są już stosowane, ponieważ wykorzystywano je do usprawiedliwiania rasizmu, imperializmu i konfliktów zbrojnych. Miały one również tendencję do podkreślania znaczenia panowania nad fizyczną przestrzenią, z pominięciem czynników kulturowych i ideologicznych. Postrzeganie geopol. z czasem, wraz z rozwojem koncepcji, wykroczyło poza granice geograficzne i zaczęło obejmować w teorii także aspekty ekonomiczne, polityczne, militarne, kulturowe i technologiczne. Współcześnie obok geopol. krytycznej funkcjonują warianty różne klasycznej geop. [→ geostrategia; kod geopolityczny] [Katarzyna Jędrzejczyk-Kuliniak]

Literatura: K. Dodds, Global Geopoliticis. A Critical Introduction, London 2005 • Geopolitics. Social Dictionary, red. J. Kloczkowski, Kraków 2021 • L. Sykulski, Geopolityka – słownik terminologiczny, Warszawa 2003.