GLOBALIZACJA – ogół procesów prowadzących do rosnącej współzależności państw, społeczeństw, gospodarek i kultur, będący konsekwencją umiędzynarodowienia różnych sfer życia społecznego i gospodarczego w powiązaniu z rewolucją naukowo-techniczną, w tym zwłaszcza w dziedzinie informatyki, których konsekwencją jest pojawienie się obejmującej obszar całego globu jakościowo nowej rzeczywistości. U podstaw globalizacji [glob.] legło wykorzystanie technologii informacyjnych w dziedzinie przekazu informacji, których zakres i szybkość obalił bariery czasowe i przestrzenne i spowodował „skurczenie się świata” do poziomu „globalnej wioski” (Marshall McLuhan). Z czasem proces ten zaczął obejmować: sferę ekonomii i gospodarki, czego wyrazem był dynamiczny rozwój korporacji transnarodowych i uniezależnienie się tej sfery życia od państw jako instytucji ją regulujących; sferę polityki z rosnącym znaczeniem organizacji ponad- i międzynarodowych; a w końcu również sferę kultury, czego wyrazem stała się postępująca homogenizacja kulturowa.
Koncepcje glob. skupiają swoją uwagę bądź na oddziaływaniu procesów globalizacyjnych na kształtowanie się świadomości społecznej, bądź na ich wpływie na funkcjonowanie współczesnych państw i konstrukcję porządku światowego. Problem wpływu glob. na świadomość społeczną stał się przedmiotem sporu między obrońcami pluralizmu unikalnych, niezależnych od siebie wspólnot a zwolennikami rzeczywistości społecznej jako zunifikowanej globalnej wioski. Z kolei problem znaczenia glob. dla funkcjonowania współczesnych państw stał się przedmiotem sporu między zwolennikami współdziałania otwartych wzajemnie na siebie suwerennych i równoprawnych państw a zwolennikami ich unifikacji i powstania rządu światowego.
Glob. postrzegana jest przez jej zwolenników jako proces stwarzający nowe szanse i otwierający nowe perspektywy, w tym również w dziedzinie budowania bezpieczeństwa i eliminowania zagrożeń. Krytycy natomiast zwracają uwagę na to, że jest to zjawisko będące źródłem szeregu problemów, nie do końca rozpoznane, powodujące pojawianie się nowych nieprzewidywalnych form ryzyka. Największe obawy budzą zjawiska wywoływane przez procesy glob. w sferze gospodarki, w dziedzinie polityki i w życiu społeczno-kulturowym.
W wymiarze gospodarczym glob. polega na ujednoliceniu rynków oraz zniesieniu wszelkich barier w handlu międzynarodowym. Jakkolwiek proces ten przynosi szereg
różnych korzyści, to jednak powoduje, że w sferze gospodarki pogarsza się kondycja firm o charakterze lokalnym, a zaczynają dominować korporacje o charakterze ponadnarodowym, które swoje siedziby mają w państwach zamożnych, co pogłębia ekonomiczno-społeczne nierówności tak w wymiarze całego globu, jak i w ramach poszczególnych społeczeństw. Pojawiają się problemy asymetrii rozwoju będące konsekwencją podziału świata na bogate centra i ubogie peryferie oraz rosnących nierówności między krajami bogatymi i biednymi, co z kolei rodzi niebezpieczeństwo walki klas w wymiarze globalnym. Korporacje te są silniejsze od większości państw, co sprawia, że ich działalność nie poddaje się żadnej kontroli lub kontrola ta ma charakter bardzo ograniczony. Państwo jako instytucja ustępuje globalnym mechanizmom wolnorynkowym. Dodatkowym problemem jest to, że w realiach glob. kryzysy gospodarcze mające miejsce w jednej części świata wywołują negatywne konsekwencje odczuwalne w wymiarze globalnym.
W wymiarze politycznym konsekwencją glob. jest powstawanie takich organizacji międzynarodowych, jak Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy czy Światowa Organizacja Handlu, które mając dominujący wpływ na procesy gospodarki światowej ograniczają niezależność państw narodowych. Wątpliwości tego rodzaju wywołuje również istnienie ONZ, UE czy innych unii kontynentalnych (np. Unii Afrykańskiej czy Unii Narodów Południowoamerykańskich). Osobnym problemem pozostaje znaczenie takich międzynarodowych organizacji wojskowych, jak NATO. Glob. powoduje również, że niektóre państwa osiągają wpływy daleko wykraczające poza obszar własnych granic. Dotyczy to m.in. takich państw, jak USA, Chiny, Indie, Brazylia, Niemcy, Francja, Wielka Brytania czy Rosja. Kolejną kwestią jest znaczenie organizacji pozarządowych o globalnym zasięgu, jak np. Amnesty International, World Wide Fund for Nature czy Greenpeace. Postępująca w wyniku glob. przenikalność granic państwowych, narastające globalne współzależności oraz odrywanie się zjawisk i procesów od terytorium państwa sprawiają, że państwo nie kontroluje w pełni wszystkich zdarzeń na swoim terytorium. Wszystko to powoduje, że z jednej strony maleją możliwości poszczególnych państw, z drugiej zaś poszerza się stale obszar spraw, na które państwa, a tym samym również ich obywatele, nie mają żadnego bądź znaczącego wpływu, co z kolei prowadzi do zanikania kategorii → państwa narodowego.
W wymiarze społeczno-kulturowym glob. jest rezultatem rozwoju masowej turystyki, → migracji, komercjalizacji produktów kulturowych, działań marketingowych międzynarodowych korporacji oraz wpływu środków masowej komunikacji. Prowadzi do uniformizacji społeczeństwa, jego makdonaldyzacji oraz szerzenia się konsumpcjonizmu i popkultury. Rezultatem jest proces wypierania kultur lokalnych przez kultury dominujące, eliminowania lokalnych wzorców kulturowych oraz wypieranie wartości wyższego rzędu przez wartości niższe. Z procesami glob. związane jest ryzyko upadku i zaniku tradycyjnych wartości, jak rodzina, religia, patriotyzm i ojczyzna. Rozwój globalnej przestrzeni informacyjnej, ze stale rosnącą liczbą przekazywanych informacji, wpływa na postrzegany przez człowieka obraz rzeczywistości i kształtuje jego postawy, odrywając go od realnej lokalnej rzeczywistości a wiążąc z wirtualną rzeczywistością globalną.
Spośród korzyści wynikających z glob. najczęściej wskazuje się na rosnącą liczbę międzynarodowych interesów, więzi i współzależności, które co do zasady powinny czynić nieopłacalnymi prowadzenie jakichkolwiek wojen, pojawienie się możliwości globalnego przeciwstawiania się pojawiającym się zagrożeniom i sytuacjom kryzysowym, wzajemne ubogacanie się przenikających się i współzależnych kultur oraz powstanie nowego rodzaju ogólnoludzkiej wspólnoty, która dzięki procesom glob. ma szansę wykorzenić nacjonalizm, ksenofobię i totalitaryzm. [Janusz Filipkowski]
Literatura: W. Anioł, Paradoksy globalizacji, Warszawa 2002 • S. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Warszawa 1998 • L. Zacher, Globalne problemy współczesności, Lublin 1992.