GRANICA PAŃSTWOWA – płaszczyzna prostopadła do linii granicznej rozgraniczająca powierzchnię kuli ziemskiej, przestrzeń powietrzną i wnętrze Ziemi, poprowadzona w kierunku środka Ziemi. Państwo jest organizacją terytorialno-polityczną określoną granicami, które stanowią linie wzajemnych odniesień w stosunkach międzynarodowych. Granice są liniami podziału i zetknięcia państw; są kresem jednego państwa i początkiem drugiego lub kresem państwa i początkiem terytorium międzynarodowego, np. na styku morza terytorialnego i morza pełnego. Państwo rozciąga nad swoim terytorium zwierzchnictwo terytorialne, co wyraża się w podległości wszystkich osób i rzeczy jego prawu i jurysdykcji. Jest to jeden z przejawów → suwerenności państwa.

Zgodnie z ustawą o ochronie granicy państwowej granicą RP jest powierzchnia pionowa przechodząca przez linię graniczną oddzielająca terytorium państwa polskiego od terytoriów innych państw i od morza pełnego. Granica państwowa [gr.p.] rozgranicza przestrzeń powietrzną, wody i wnętrze Ziemi. Prawnomiędzynarodową podstawą granic są umowy międzynarodowe, a przebieg gr.p. na lądzie i na morskich wodach wewnętrznych oznacza się znakami granicznymi. Gr.p., jeżeli tego inaczej nie regulują umowy międzynarodowe zawarte z sąsiednimi państwami, ustala się zgodnie z przywołaną ustawą: 1. na odcinkach lądowych oraz w miejscach, w których gr. przecina wody stojące lub wody płynące, przechodząc na drugi brzeg – według linii prostej, biegnącej od jednego znaku granicznego do drugiego; 2. na rzekach, potokach, strumieniach, kanałach nieżeglownych – według linii środkowej koryta (tzw. mediana); 3. na rzekach żeglownych – według linii środkowej głównego toru wodnego lub linii środkowej głównego nurtu (tzw. talweg). Wyznaczanie gr. obejmuje dwie zasadnicze fazy: 1. delimitacja – szczegółowe ustalenie gr. wraz z naniesieniem jej na mapę według umowy międzynarodowej; 2. demarkacja – wytyczenie gr. w terenie, oznaczenie jej przebiegu specjalnymi znakami.

Gr. wyznaczają położenie geograficzne terytorium państwa i określają jego wielkość, tj. część powierzchni Ziemi należącą do danego państwa, przestrzeń, na której ono działa i sprawuje swoje zwierzchnictwo. Terytorium obejmuje obszary: lądowe; wodne – wody terytorialne (śródlądowe wewnętrzne i morskie wody przybrzeżne, jeśli państwo ma dostęp do morza); podziemne – podziemie znajdujące się pod terytorium lądowym i wodnym; przestrzeń powietrzną nad terytorium lądowym i wodnym. Zasięg przestrzeni powietrznej państwa nie jest jednolicie uregulowany. Najczęściej określa ją tzw. linia Karmana przyjęta przez Międzynarodową Federację Lotniczą, leżąca na wysokości 100 km nad poziomem morza. Powyżej niej występuje przestrzeń pozapowietrzna, kosmiczna, która wraz z ciałami niebieskimi jest przestrzenią międzynarodową, res communis (wspólnym dobrem) i wspólnym dziedzictwem ludzkości, niepodlegającym władzy żadnego z państw.

Gr.p. zawsze były i są dziełem człowieka i od niego zależy ich powstanie czy wytyczenie. Istnieją gr. biegnące wzdłuż rzek czy łańcuchów górskich, wyznaczone zgodnie z uwarunkowaniami przyrodniczymi, na bazie elementów fizjograficznych i te nazywamy naturalnymi. Natomiast gr. sztuczne (zwane także astronomicznymi, afrykańskimi, linijkowymi, geometrycznymi) są wyznaczane na podstawie cech pozaprzyrodniczych i mają przebieg niezgodny z warunkami fizjograficznymi, nieuwzględniający właściwości przyrodniczych dzielonego terytorium.

Wyróżnić można szereg funkcji gr.: rozgraniczającą/demarkacyjną – gr. wyznacza terytorium państwa, oddziela jego obszar od innych; limitacyjną – gr. odzwierciedla zakres suwerenności władzy państwowej, obowiązywania prawa wewnętrznego stanowionego przez organy państwa; deterministyczną – gr. wyznacza obszar używania języka, wartości i idei, zwyczajów, daje poczucie wspólnoty i tożsamości narodowej; zaścianka – zakres oddziaływania gr. analizowany w relacji odległości od centrum państwa, wyznaczania jego peryferii; bariery/ochronną/kontrolną – gr. oddziela wnętrze państwa od środowiska zewnętrznego, stanowi formalną przeszkodę swobodnego przepływu czynników z zewnątrz do wnętrza państwa i odpływu z wnętrza na zewnątrz; dezintegracyjną/separacji/rozdzielającą – funkcja gr. o charakterze zamkniętym; integracyjną/łączącą – dotyczy gr. o wysokim stopniu otwartości i intensywności kontaktów, może osiągnąć fazę likwidacji formalnej infrastruktury granicznej.

Wyróżnia się trzy główne kategorie gr.p. z punktu widzenia ich stopnia przenikalności (przepustowości): 1. otwarte – odnoszą się do państw, które są już zintegrowane lub przechodzą przez ten proces w sposób zaawansowany; 2. częściowo przepuszczalne ‒ dotyczą państw rozwijających współpracę i stopniowo integrujących się; 3. nieprzepuszczalne – dotyczą państw wykazujących tendencje izolacjonistyczne i brak otwartości na współpracę. Funkcja gr. może ulegać przekształceniom, np. z bariery i separacji (gr. zamkniętej, nieprzepuszczalnej, „granicy muru”) w funkcję łączącą (integracyjną, kontaktu, granicy otwartej, „granicy mostu”) lub odwrotnie. Charakter funkcjonowania politycznych gr.p. determinuje przylegające doń tereny pogranicza oraz zachodzące tam powiązania transgraniczne, np. w przypadku gr. otwartych przyczynia się do powstania regionów transgranicznych. [→ ochrona granic; Straż Graniczna] [Wojciech Tomasz Modzelewski]

Literatura: G. Balawajder, Granica państwa jako kategoria wielowymiarowa, „Teologia Polityczna. Co tydzień” 2021, nr 38 • J. Bański, Granica w badaniach geograficznych – definicja i próby klasyfikacji, „Przegląd Geograficzny” 2010, nr 4.