GRUPY DYSPOZYCYJNE – termin z dziedziny socjologii, dotyczy zorganizowanych struktur realizujących działania w sferze → bezpieczeństwa powszechnego przygotowanych do szybkiego reagowania, które są tworzone w systemach militarnych, paramilitarnych lub cywilnych w celu wykonywania szczególnych funkcji związanych z zapobieganiem lub przezwyciężaniem rozmaitych niebezpieczeństw zagrażających społeczeństwu i państwu. Grupy dyspozycyjne [gr.d.] to zbiorowości złożone z profesjonalistów działających prewencyjnie lub interwencyjnie w celu zapewnienia szeroko rozumianego bezpieczeństwa jednostek i społeczności, mają wyspecjalizowany charakter, reagują w sytuacjach → zagrożenia. Filozofia działania gr.d. zakłada egalitaryzm beneficjentów – pomoc jest niesiona każdemu, kto znajduje się w stanie zagrożenia, niezależnie od statusu społeczno-ekonomicznego. Pod tym względem gr.d. różnią się od prywatnych agend czy agencji działających prewencyjnie oraz interwencyjnie na rzecz partykularnych interesów osób lub firm, gwarantujących bezpieczeństwo jednostek i mienia [→ ochrona osób i mienia].
Jak wskazuje sam termin, cechą wyróżniającą członków gr. jest dyspozycyjność, co oznacza permanentną gotowość do natychmiastowego działania, podporządkowania celów osobistych zadaniom wykonywanym w ramach służby/pracy. Obywatele oczekują od gr.d. natychmiastowej pomocy w sytuacjach zagrożeń. Od szybkości i sprawności działania zależy bowiem bardzo często powodzenie interwencji. Dyspozycyjność, czyli swoista zdolność do reagowania w dowolnym miejscu i czasie, wymaga od personelu gr.d. szczególnych predyspozycji psychofizycznych, wiedzy i umiejętności oraz kompetencji moralnych – gotowości do poświęcenia zdrowia, a nawet życia podczas udzielania pomocy ludziom w sytuacjach ekstremalnych. Dyspozycyjność może być rozumiana szeroko i wąsko. W szerokim znaczeniu oznacza służbę/pracę wszystkich osób lub grup zaangażowanych w niesienie pomocy, łącznie z przygotowaniem logistycznym, szkoleniowym itd. W wąskim rozumieniu dyspozycyjność dotyczy osób bezpośrednio stykających się z czynnikami zagrażającym (np. żołnierzy biorących udział w bezpośredniej walce, funkcjonariuszy służby więziennej mających kontakt z osadzonymi, strażaków uczestniczących w gaszeniu pożaru itd.).
Złożoność warunków życia współczesnych społeczeństw generuje liczne potrzeby ludności w zakresie zwalczania różnorodnych zagrożeń, m.in. o charakterze sanitarnym, epidemicznym, zdrowotnym, militarnym, ekologicznym, związanych z szeroko rozumianą działalnością grup przestępczych, będących skutkami awarii infrastruktury wodnej, kanalizacyjnej, gazowej, elektrycznej, pożarowej. W związku z tymi zagrożeniami tworzone są liczne grupy specjalistów, których zadaniem jest rozwiązywanie problemów związanych z bezpieczeństwem. Bezpieczeństwo jest dobrem wspólnym i jako takie wymaga współpracy obywateli oraz personelu gr.d.
Gr.d. występują zarówno jako formalnie powołane instytucje, jak i organizacje działające w formule dobrowolnego udziału, wolontariatu; wyróżnia się cztery ich rodzaje. Militarne gr.d. – ich zadaniem jest obrona suwerenności państwa i jego bezpieczeństwa wewnętrznego; ich personel jest uzbrojony i umundurowany: wojsko, → Służba Wywiadu Wojskowego, → Służba Kontrwywiadu Wojskowego, → Żandarmeria Wojskowa, jednostki specjalne, Straż Graniczna, → Agencja Wywiadu, → Służba Ochrony Państwa. Przebieg służby regulowany jest przez odrębne dla każdej grupy przepisy pragmatyki kadrowej. Paramilitarne gr.d. – uczestniczą w zapewnieniu porządku społecznego i wewnętrznego ładu w państwie; mogą także wspomagać militarne gr.d. w realizacji celów militarnych: Policja, Służba Więzienna, Państwowa Straż Pożarna, → Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, → Centralne Biuro Antykorupcyjne. Cywilne gr.d. – są wyspecjalizowane ze względu na charakter systemów gwarantujących zaspokojenie licznych potrzeb ludności (woda, żywność, ogrzewanie, ochrona przed zanieczyszczeniami, skażeniami, pomoc ludziom doświadczającym zagrożenia zdrowia i życia, skutków → klęsk żywiołowych, awarii, katastrof, wypadków itd.): specjalistyczne służby ratownictwa medycznego, pogotowia techniczne, ratownictwo górnicze, pogotowie kanalizacyjne i wodociągowe, drogowe, chemiczne, gazowe, elektryczne i inne rodzaje pogotowia w ramach zakładowych służb ratowniczych itd. [→ ratownictwo]. Ochotnicze gr.d. – składają się z osób dobrowolnie zrzeszonych w organizacjach i stowarzyszeniach, aby profesjonalnie wspomagać podczas akcji militarne, paramilitarne lub cywilne gr.d.; w zależności od specjalizacji niosą pomoc obywatelom w sytuacjach klęsk żywiołowych i katastrof, takich jak pożary, powodzie, katastrofy ekologiczne, pomagają w poszukiwaniu osób zaginionych w górach itd.: ochotnicze straże pożarne, Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, harcerskie grupy ratownicze itd.
Gr.d. istnieją w każdym współczesnym społeczeństwie, są częścią → systemu bezpieczeństwa narodowego, a ich rola, w miarę wzrastającej współzależności i kompleksowości społeczeństw, jest coraz bardziej doniosła. Oznacza to, że wraz z rozwojem cywilizacyjnym powstaje ich coraz więcej i są coraz bardziej wyspecjalizowane. [Beata Czuba, Jan Maciejewski]
Literatura: J. Maciejewski, Grupy dyspozycyjne. Analiza socjologiczna, Wrocław 2014 • Socjologia grup dyspozycyjnych. Pomiędzy teorią nauk społecznych a praktyką, red. J. Maciejewski, M. Stochmal, A. Bujak, Wrocław 2019 • Współdziałanie grup dyspozycyjnych w militarnym, paramilitarnym i cywilnym systemie bezpieczeństwa państwa, red. J. Maciejewski, M. Stochmal, A. Bujak, Wrocław 2014.