GWIEZDNE WOJNY – potoczna nazwa nawiązująca do tytułu słynnego filmu science fiction z 1977 r. (który zainaugurował całą serię, a następnie gatunek filmowy), zastosowana do amerykańskiego programu Inicjatywy Obrony Strategicznej z 1983 r., a w szerokim rozumieniu używana wobec całości amerykańskich programów budowy systemów obronnych w przestrzeni kosmicznej. (Spotyka się też jeszcze szersze rozumienie dotyczące wszelkich programów zbrojeń w kosmosie podejmowanych przez rozmaite mocarstwa, przede wszystkim ZSRR/Rosję i Chiny).

Podczas → zimnej wojny zagrożenie ze strony wrogich rakiet balistycznych zachęcało tak USA, jak i ZSRR do prac nad systemami obrony własnego terytorium przed takim atakiem. Celem systemów obrony antyrakietowej (systemy uzbrojenia, ich rozmieszczenie oraz strategie użycia) jest obrona określonego punktu lub większego obszaru danego państwa przed atakiem międzykontynentalnymi pociskami przenoszącymi głowice ze środkami masowego rażenia (głównie głowice nuklearne). Jednak budowa defensywnych systemów antyrakietowych (tarcz antyrakietowych), przebiegająca równolegle z rozbudową ofensywnych arsenałów rakietowych, mogła doprowadzić do wybuchu wojny nuklearnej: państwo posiadające skuteczną tarczę mogłoby rozpętać taką wojnę z założeniem, że ono ją przetrwa, a rywal – nie. Analogicznie, państwo, które zorientowałoby się, że rywal niedługo zbuduje skuteczną tarczę, mogłoby chcieć uderzyć pierwsze, dopóki taki atak mógłby być skuteczny. W związku z tym ZSRR i USA w latach 1972‒1974 zawarły traktat ograniczający wielkość i parametry budowanych tarcz (każde z mocarstw mogło chronić jeden obszar o średnicy 150 km).

Prezydent USA Ronald Reagan w 1983 r. ogłosił rozpoczęcie Inicjatywy Obrony Strategicznej (ang. Strategic Defence Initiative, SDI) – programu badawczego dotyczącego stworzenia systemu obrony antyrakietowej. U podstaw tego programu leżała konstatacja, że przewaga gospodarcza USA nad ZSRR jest już tak duża, że możliwa jest budowa takiego systemu przeciwrakietowego chroniącego całe terytorium USA, którego znaczna część instalacji znajdować się będzie w kosmosie. Prezydent wezwał amerykańskich naukowców do stworzenia bazującego w kosmosie systemu obrony antyrakietowej zdolnego do niszczenia pocisków nuklearnych, zanim osiągną one terytorium USA. Niszczenie pocisków nuklearnych przed ich ponownym wejściem w atmosferę ziemską dodatkowo ograniczyłoby straty możliwe w wypadku zniszczenia tych pocisków nad terytorium USA oraz zapewniałoby niszczenie rakiet wielogłowicowych przed rozdzieleniem się i nakierowaniem na cele poszczególnych głowic nuklearnych. Tak postawione cele stanowiły olbrzymie przedsięwzięcie z politycznego, finansowego, technologicznego i militarnego punktu widzenia. Narzędziem znacząco redukującym koszty i czas budowy takiego systemu miały być promy kosmiczne, czyli pojazdy wielokrotnego startu i lądowania (pierwszy lot promu kosmicznego „Columbia” odbył się 12‒14 kwietnia 1981).

SDI stanowiła gigantyczne wyzwanie dla amerykańskiej nauki, gospodarki i finansów, ale zdecydowanie większy problem dla pogrążającego się w kryzysie ZSRR. Konieczność prowadzenia wyścigu zbrojeń w tak zmienionej sytuacji dodatkowo obciążała gospodarkę ZSRR – nie brak więc opinii, że projekt SDI nie tyle miał być budową systemu chroniącego USA, ile przyspieszyć ekonomiczne załamanie ZSRR. Wielu naukowców twierdziło, że stworzenie systemu obrony antyrakietowej, który spełniałby zakładane kryteria, jest niemożliwe. Zarówno w USA, jak i wśród jego sojuszników projekt gwiezdnych wojen z czasów Reagana budził kontrowersje – zarzucano mu wysokie koszty, → militaryzację przestrzeni kosmicznej czy wreszcie ekskluzywność (tarcza chroniłaby terytorium USA, ale nie europejskich sojuszników). Mimo tych kontrowersji Inicjatywę Obrony Strategicznej należy postrzegać przede wszystkim jako jeden z najistotniejszych elementów polityki zmierzającej do pokonania ZSRR w zimnej wojnie. Zakończenie programu SDI oficjalnie ogłoszono w 1991 r., przyczyny rezygnacji były natury zarówno geopolitycznej, jak i ekonomicznej: ze względu na rozpad bloku radzieckiego kosztowny program w tak wielkiej skali przestał być potrzebny. Kontynuacją idei obrony przeciwrakietowej był program Global Protection Against Limited -Strikes (GPALS), który miał składać się z systemu obrony przed pociskami taktycznymi, systemu rozmieszczonego na ziemi chroniącego przed atakami pocisków balistycznych bez względu na kierunek uderzeń oraz systemu globalnego rozmieszczonego w Kosmosie; w 1993 ogłoszono oficjalne zakończenie programu.

Od końca lat 90. narastające zagrożenie ze strony grup terrorystycznych, a także → państw zbójeckich, skłania USA do budowy rozmaitych konfiguracji tarcz antyrakietowych (np. stacjonarne tarcze chroniące terytorium USA, a także otaczające je oceany, 2001‒2009, czy mobilne tarcze lądowe i morskie, którymi otaczano by potencjalnego agresora, 2009‒2017). Koncepcje te nie są jednak związane z gwiezdnymi wojnami, inaczej niż zbrojenia kosmiczne prowadzone jeszcze przez ZSRR, później przez Rosję, a w ostatnich latach przez Chiny. Państwa te rozwijają systemy broni antysatelitarnej (ASAT) zdolnej do uszkadzania i niszczenia sztucznych satelitów, którą – w wypadku konfliktu – można byłoby zaatakować satelity przeciwnika meteorologiczne, komunikacyjne, obserwacyjne itp. (bardzo niebezpieczny okazał się rosyjski test broni ASAT polegający na zniszczeniu własnego sztucznego satelity w 2021 r., kiedy to chmura odłamków z rozbitego wraku zaczęła krążyć po orbitach innych satelitów, zagrażając im, a nawet Międzynarodowej Stacji Kosmicznej). [→ broń masowego rażenia; broń jądrowa] [Paweł Turczyński]

Literatura: M. Polkowska, Bezpieczeństwo w przestrzeni kosmicznej. Prawo, zarządzanie, polityka, Warszawa 2021 • B. Smolik, Unia Europejska w obliczu głównych wyzwań polityki kosmicznej, „Wrocławskie Studia Politologiczne” 2008, nr 9 • P. Turczyński, Amerykańskie koncepcje tarczy antyrakietowej w Europie, Warszawa 2012.