HOBBESA DOKTRYNA – doktryna polityczna, której istotą jest uznanie strachu wzbudzanego przez państwo za fundament bezpieczeństwa. Jej autorem jest Thomas Hobbes (1588‒1679), angielski filozof, myśliciel polityczny, teoretyk państwa i prawa, autor traktatu Lewiatan, czyli materia, forma i władza państwa kościelnego i świeckiego (1651). U podstaw tej doktryny leży materialistyczna i mechanistyczna koncepcja rzeczywistości, której prawa tłumaczą nie tylko funkcjonowanie świata przyrody, ale również człowieka i społeczeństwa. Człowiek, byt cielesny, nie jest istotą z natury społeczną, lecz egoistą mającym na względzie jedynie własne korzyści i zachowanie swojego życia. Nie istnieją dla niego inne dobra niż dobro własne, czemu towarzyszy domaganie się uznania oraz żądza sławy i żądza panowania. W kontekście ograniczoności dostępnych dóbr drugi człowiek postrzegany jest zawsze wyłącznie jako konkurent i jako zagrożenie (homo homini lupus – człowiek człowiekowi wilkiem), co prowadzi do nieustannej wzajemnej rywalizacji i nieufności. Wszystko to powoduje, że dla ludzi naturalnym stanem okazuje się stan permanentnej wojny – bellum omnium contra omnes – wojna wszystkich ze wszystkimi. W tym stanie może być ona wojną toczoną dla zysku, mającą na celu ochronę własnych dóbr lub prowadzoną dla własnej chwały i sławy. Życie człowieka jest stanem ciągłego zagrożenia, nieustannie towarzyszy mu strach i niebezpieczeństwo gwałtownej śmierci. Może polegać wyłącznie na własnej sile i własnej inteligencji. Toczenie wojen nie przynosi pokoju, lecz stwarza nowe zagrożenia, skazuje na niepewność, przysparza nowych wrogów, eskaluje napięcia i konflikty. W tym stanie zagrożone są również wszystkie posiadane przez człowieka dobra, stąd nie ma sensu o nie zabiegać. Nie ma tu miejsca na pracowitość, uprawę ziemi, hodowlę czy inne działania, gdyż w stanie wojny wszelkie owoce tych wysiłków znajdują się w permanentnym zagrożeniu. Nie ma tu obiektywnych norm dobra i zła, a własność jest własnością jedynie dopóty, dopóki człowiek jest w stanie ją utrzymać.

Egoizm człowieka z jednej strony skłania go do wojny, a jednocześnie jest źródłem budzącego się w nim lęku przed cierpieniem i śmiercią oraz rodzi w nim pragnienie spokojnego i wygodnego życia. W efekcie ludzie poszukują warunków, w których mogliby dojść do zgody i zakończyć stan permanentnej wojny wszystkich ze wszystkimi. Warunki te, stanowiąc prawa natury, wynikają z egoistycznej rozwagi człowieka zabiegającego o pokój dla siebie w celu uniknięcia większego zła, jakim jest wojna. Spośród 19 praw natury wyliczonych przez Hobbesa pierwszym jest dążyć do pokoju i podtrzymywać go, a jeśli to niemożliwe, bronić wszelkimi środkami. Kolejne to: dla pokoju zrezygnować z prawa do wszelkich rzeczy i zadowolić się taką miarą wolności w stosunku do innych ludzi, jaką gotów jest przyznać innym ludziom w stosunku do siebie, oraz dopełniać zawartych umów, ich łamanie bowiem prowadzi do nieustannej wojny. Jednak i te prawa okazują się niewystarczające, o ile nie towarzyszy im siła przymusu, która byłaby w stanie na człowieku wymusić ich przestrzeganie (ugody bez miecza są tylko słowami). W tej sytuacji powstaje państwo, które dysponując odpowiednią siłą i budząc strach ma na każdym wymuszać ich przestrzeganie i tym samym każdemu gwarantować pokój. Władza państwa oraz związane z nią uprawnienie do karania i stosowania przymusu okazuje się tutaj mniejszym złem niż powszechna wojna wszystkich ze wszystkimi oraz związany z nią stan ciągłego zagrożenia i chaosu.

Powstanie państwa jest wynikiem umowy, w której każda z jednostek, na mocy ugody każdego człowieka z każdym innym, rezygnuje z przysługujących jej praw na rzecz absolutnej władzy państwa (suwerena). Ludzie poddają się władzy suwerena ze strachu przed sobą nawzajem. W rezultacie powstaje podmiot (jeden człowiek lub jedno zgromadzenie), którego suwerenna władza opiera się na sile i stosowanych karach, którego podstawowym zadaniem jest zaprowadzenie i zabezpieczenie pokoju. Każda władza, która zadanie to realizuje, zasługuje na akceptację. Żyjąc w państwie, człowiek wielu rzeczy musi się wyrzec, z wielu musi zrezygnować, a wszystko to w imię zapewnienia sobie minimum bezpieczeństwa. Przeciwstawianie się suwerenowi jest usprawiedliwione jedynie wtedy, gdy ten nie potrafi zaprowadzić pokoju i tym samym zapewnić bezpieczeństwa swoim poddanym, czyli nie jest w stanie realizować podstawowego celu ustanowienia państwa.

Wraz z ukonstytuowaniem się państwa ustanowione zostaje prawo oraz obowiązujące w nim normy dobra i zła. O tym, co jest złe, a co dobre, co jest sprawiedliwe, a co nie, co jest słuszne, a co niesłuszne decyduje zawsze wola suwerena. Suweren jest najwyższym dysponentem wszelkiej własności oraz decyduje o tym, które doktryny są godne tego, by ich nauczać. Sprawuje również zwierzchnią władzę nad Kościołem i decyduje o tym, jaka jest najwłaściwsza interpretacja tekstów Biblii. Władza suwerena uzyskuje monopol, który poddani akceptują dla zapewnienia sobie gwarancji fizycznego bezpieczeństwa.

Spośród wielu ustrojów Hobbes za optymalny uznaje monarchię, nie ma w niej bowiem rozbieżności interesów, tak jak to jest w innych formach państwa – łączy ona władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, co zabezpiecza ją przed popadaniem w sprzeczności z samą sobą. Jej siła budowana jest na sile poddanych, co sprawia, że w jej ramach obywatele będą w stanie zapewnić sobie pokój i dobrobyt.

Z doktryną Hobbesa nie zgadzali się m.in. John Locke (1632‒1704) i później John Stuart Mill (1806‒1873), którzy przekonywali, że umowa o ustanowieniu państwa nie musi prowadzić do ubezwłasnowolnienia jednostek i przekazania całej władzy w ręce suwerena. Doktryna ta znajduje jednak również swoich zwolenników, wśród nich z czasów współczesnych postacią najbardziej znaczącą jest Carl Schmitt (1888‒1985). [Janusz Filipkowski, Joanna Wieczorek-Orlikowska]

Literatura: C. Schmitt, Lewiatan w teorii państwa Tomasza Hobbesa. Sens i niepowodzenie politycznego symbolu, Warszawa 2008 • R. Tokarczyk, Hobbes, Warszawa 1987 • W. Wudel, Filozofia strachu i nadziei. Teoria społeczna Tomasza Hobbesa, Warszawa 1971.