ANARCHIZM – w znaczeniu politycznym termin ten odnosi się do sytuacji społecznej, w której państwo zostaje zastąpione przez bliżej nieokreśloną nieprzymusową i niescentralizowaną organizację społeczeństwa. Anarchizm [anarch.] to także doktryna polityczna i ruch społeczny sprzeciwiający się wszelkiej władzy publicznej, postulujący likwidację państwa i zastąpienie go ustrojem bezpaństwowym. Nadrzędną wartością anarch. jest wolność i odrzucenie wszelkich autorytetów. Etymologicznie słowo anarchia pochodzi od greckich słów: anarchía – bez władcy oraz ánarchos – stan bez władzy, chaos, bezrząd, powstały w wyniku braku organów władzy lub ich bezsilności. Synonimami pojęcia anarchia są: nierząd, anarchizacja, bezrząd, bezkrólewie, bezhołowie, rozprzężenie, bezprawie.

Ruchy anarchistyczne można podzielić na indywidualistyczne, kolektywistyczne i komunistyczne. Anarch. indywidualistyczny został zapoczątkowany pod koniec XVIII w. przez rewolucjonistów Williama Godwina i Wilhelma Weitlinga, przy czym nie posługiwali się oni terminem anarch. Przedstawiciele tego nurtu występowali nie tylko przeciwko państwu, ale także przeciwko społeczeństwu, narodowi i rodzinie, twierdząc, że są one źródłem przymusu i zniewolenia jednostki. Negowali społeczną naturę człowieka, dążyli do wolności poza społeczeństwem, gloryfikowali „zdrowy egoizm” i kult „własnego ja”, uważali, że najwyższym prawem powinna być korzyść własna.

Anarch. kolektywistyczny został zapoczątkowany w drugiej połowie XIX w. przez Michaiła Bakunina. Przewidywał on likwidację własności prywatnej i oddanie jej do dyspozycji swobodnie tworzonych kolektywów, wspólnot produkcyjnych w miastach i na wsi. Bakunin rozwinął anarchistyczną krytykę państwa, wzywał do wywołania rewolucji społecznej, której bezpośrednim celem byłoby urzeczywistnienie ideału społeczeństwa bezpaństwowego. Uważał, że rewolucja może być także przygotowana i wywołana przez tajną organizację spiskową. Do realizacji tych celów Bakunin powołał w 1864 r. tajną organizację spiskową Bractwo Międzynarodowe, a w 1868 r. Międzynarodowy Alians Demokracji Socjalistycznej, która to organizacja przyłączyła się do I Międzynarodówki.

Anarch. komunistyczny ukształtował się pod koniec XIX w. i wkrótce zaczął dominować w ruchu anarchistycznym. Głównymi jego teoretykami byli Piotr Kropotkin i Errico Malatesta. Usiłowali oni połączyć anarchistyczne hasło absolutnej wolności z zasadami gospodarki komunistycznej, czyli wspólnego wytwarzania i równego podziału wytworzonego produktu. Pod względem taktycznym kładli większy nacisk na agitację i propagandę niż na akcje terrorystyczne. Kropotkin usystematyzował założenia i cele anarch., uznając wyznawany przez siebie anarch. komunistyczny za najbardziej zaawansowaną fazę rozwoju doktryny.

W drugiej połowie XIX w. doktryna i ruchy anarch. stały się punktem wyjścia działalności terrorystycznej skierowanej głównie przeciwko reprezentantom władzy państwowej. Anarchiści dokonali zamachów na prezydenta Francji Sadi Carnota, cesarza Wilhelma I, prezydenta USA Williama McKinleya. Akty terroru indywidualnego spotkały się z ostrą reakcją wielu rządów i spowodowały załamanie się działalności terrorystycznej. W tej sytuacji anarchiści zaczęli szukać nowych rozwiązań doktrynalnych i taktycznych.

W Rosji idee Bakunina funkcjonowały w ruchu narodnickim, ale na początku XX w. zwolennicy anarch. tworzyli własne grupy, aktywne podczas rewolucji 1905–1907. W lipcu 1917 r. wraz z bolszewikami dokonali nieudanego puczu, a następnie w listopadzie poparli przewrót bolszewicki w Piotrogrodzie. W wojnie domowej w Rosji walczyli przeciwko białym, zwłaszcza na południu, gdzie działała partyzancka armia Nestora Machno związana z grupą ukraińskich anarchistów Nabat. Początkowo bolszewicy tolerowali zwolenników anarch. działających w radach delegatów, a nawet w centralnych organach wykonawczych, po czym od połowy 1922 r. wszelka niebolszewicka działalność polityczna została w Rosji zakazana.

Anarch. największe wpływy miał w Hiszpanii, gdzie w 1927 r. powstała Iberyjska Federacja Anarchistyczna. Po przewrocie wojskowym gen. Francisco Franco anarchiści opowiedzieli się po stronie Republiki, jednocześnie próbując urzeczywistniać swój program. Anarchistyczne oddziały milicji robotniczej opanowały prawie całą Katalonię i znaczną część Aragonii, tworząc własne komuny. Zostały one latem 1937 r. rozbite przez komunistów, którzy walczyli z anarchistami o wpływy polityczne i uważali, że Republika musi najpierw wygrać wojnę, a dopiero później dokonać zmiany stosunków własności. W czasie wojny domowej w Hiszpanii anarchiści walczyli na froncie pod Madrytem do czasu kapitulacji. Po wojnie byli prześladowani i już nigdy nie odzyskali dawnego znaczenia.

W Europie Zachodniej po drugiej wojnie światowej działało wiele małych grup anarchistycznych ograniczających swoją działalność do publikowania mało znaczących, niskonakładowych pism i biuletynów. Powstała Międzynarodowa Federacja Anarchistyczna, której pierwszy kongres odbył się w 1949 r. w Paryżu, a drugi w 1958 r. w Londynie. Po upadku idei anarch. w ortodoksyjnej formie pojedyncze składniki jego doktryny można odnaleźć w poglądach ekologów, przedstawicieli tzw. nowej lewicy i przywódców buntu studenckiego lat 60. XX w. Z doświadczeń anarch. szeroko korzysta także współczesny → terroryzm.

W Polsce idee anarch. nie znalazły szerszego grona zwolenników. Oddziaływały w pewnym stopniu na ideologię polskiego ruchu robotniczego we wczesnym stadium jego rozwoju. Pod ich wpływem znajdowali się działacze II i III Proletariatu. Organizacje anarchistyczne dokonywały zbrojnych zamachów podczas rewolucji 1905–1907, głównie w Białymstoku, Warszawie i Łodzi. W latach 1908–1913 działała grupa Rewolucjonistów Mścicieli powstała z części Organizacji Bojowej PPS. Głównym ideologiem polskiego anarch. był na początku XX w. Jan Wacław Machajski.

Współcześnie anarchiści poddają krytyce wszelkie scentralizowane formy władzy politycznej i gospodarczej. Krytyka ta obejmuje zarówno państwa totalitarne, w których jednostka traci prawie całkowicie swą podmiotowość (człowieczeństwo), jak i państwa o ustroju demokracji parlamentarnej, w których obywatel ma co prawda większy wpływ na swoje życie, ale nie jest to wpływ na tyle wielki, aby można było mówić o pełnej podmiotowości polityczno-społecznej wszystkich obywateli. Zdaniem anarchistów scentralizowana, odgórna władza w większym lub mniejszym stopniu zawsze pozostaje poza kontrolą społeczną, wyobcowując się ze społeczeństwa. Anarchiści angażują się także w walkę z faszystami, rasistami, a nawet z szeroko rozumianą skrajną prawicą, aby zapobiec obecności prawicowej ideologii w przestrzeni publicznej. Ruch anarchistyczny jest również obecny w internecie, angażując się w tworzenie różnych programów udostępnianych za darmo. Sposób działania tych tzw. haktywistów koncentruje się na ochronie prywatności użytkowników internetu przed inwigilacją ze strony państwa i korporacji. Popularny jest także ruch skłotingu (ang. squatting) oraz okupowania przestrzeni publicznych, nazywanych tymczasowymi strefami autonomicznymi (ang. temporary autonomous zone – TAZ), funkcjonującymi jako tzw. centra socjalne.

Literatura anarchistyczna często przedstawia wojnę jako działalność, za pomocą której państwo zdobywa i kumuluje władzę, zarówno w obrębie swoich granic, jak i poza nimi. Działalność anarchistów jest w dużej mierze skierowana przeciwko wojnom. Wierzą oni, że gdyby wspierali wojnę, umacnialiby tym samym państwo, dlatego odmawiają służby wojskowej. Współcześnie anarchiści korzystają z wielu metod bezprzemocowych (ang. non-violence), aby sprzeciwić się militaryzmowi i przemocy ze strony państwa, m.in. uczestnicząc w protestach bądź organizując akcje w ramach takich ruchów, jak Earth First! czy Jedzenie Zamiast Bomb. [Adam Kołodziejczyk]

Literatura: D. Grinberg, Ruch anarchistyczny w Europie Zachodniej 1870–1914, Warszawa 1994 • R. Nozick, Anarchia, państwo, utopia, Warszawa 2010 • F. Ryszka, W kręgu zbiorowych złudzeń, Warszawa 1991.