INTERWENCJA HUMANITARNA – forma naruszenia suwerenności państwowej polegająca bądź na groźbie użycia siły (siły zbrojnej) bądź na jej użyciu przez państwo, grupę państw, organizację międzynarodową lub agencje humanitarne przeciwko innemu państwu bez jego zgody, z autoryzacją → Rady Bezpieczeństwa ONZ lub bez takowej, w celu zapobieżenia lub powstrzymania masowych naruszeń praw człowieka lub → międzynarodowego prawa humanitarnego. Interwencja humanitarna [in.hum.], zbrojna reakcja, jest odpowiedzią na naruszenia norm prawa międzynarodowego (zakaz: → zbrodni ludobójstwa, → zbrodni przeciwko ludzkości, → zbrodni wojennych), w tym naruszenia → praw człowieka, które zagrażają międzynarodowemu pokojowi i bezpieczeństwu. Występują wobec niej dwojakie rodzaje stanowisk. Wielu prawników międzynarodowych uważa in.hum. za nielegalną, ponieważ jej założenia przewidują użycie siły na terytorium innego państwa bez jego zgody i ewentualnie bez autoryzacji Rady
Bezpieczeństwa ONZ. Argumentem jest zakaz użycia siły zapisany w art. 2(4) Karty NZ oraz w deklaracji o niedopuszczalności interwencji w sprawy wewnętrzne państw i ochronie ich niezawisłości i suwerenności z 1965 r. Z kolei przedstawiciele drugiego stanowiska wskazują, że przy biernej postawie Rady Bezpieczeństwa inne państwa nie mogą nie reagować, gdy masowo mordowana jest ludność lub gdy naruszane są prawa człowieka w państwie trzecim, np. w czasie wojny domowej czy podczas konfliktu etnicznego. Przykłady to konflikty w Rwandzie w 1994 r. oraz w byłej Jugosławii w 1999 r.
W okresie → zimnej wojny in.hum. była uznawana za nielegalną praktykę. Zmiana stanowiska nastąpiła w latach 90. XX w. pod wpływem państw liberalno-demokratycznych, które w społeczności międzynarodowej zaczęły promować nowe zasady humanitaryzmu. Znalazło to wyraz w stanowiskach prezentowanych przez kolejnych sekretarzy generalnych ONZ. W 1991 r. Javier Pérez de Cuéellar stwierdził, że „zasada niemieszania się w sprawy wewnętrznej jurysdykcji państw nie może być uznana za barierę ochronną, za którą mogłyby być dokonywane bezkarnie masowe lub systematyczne naruszenia praw człowieka”. Rozwinięciem tej tezy była wypowiedź Kofi Annana z 1999 r.: „Suwerenność państwa jest redefiniowana przez siły globalizacji i współpracy międzynarodowej. Coraz powszechniej rozumie się, że państwo powinno służyć ludziom, a nie vice versa”.
Podstawowe elementy in.hum. są następujące: następuje użycie siły bądź groźba jej użycia; głównymi podmiotami w trakcie in.hum. są organizacje międzynarodowe, grupa państw, państwo; zastosowanie ma tzw. kryterium ilościowe – stwierdzenie masowego naruszenia międzynarodowo uznanych praw człowieka w państwie, w którym następuje interwencja; celem i motywem in.hum. jest powstrzymanie tych naruszeń, ochrona obywateli państwa, w którym następuje in. (zdarza się, że wśród chronionych podmiotów znajdują się obywatele państwa interweniującego). Przyjmuje się, że kryteria dopuszczalności in.hum. są następujące: powodem podjęcia jest słuszna sprawa (humanitarna konieczność); in. stanowi rozwiązanie o charakterze ostatecznym; obowiązuje proporcjonalność użytych środków; zachodzi prawdopodobieństwo pozytywnych efektów (zgodnych z celem in.); in. realizowana jest przez podmiot uprawniony do jej podjęcia (spełniane są warunki legitymizacji in.hum.).
W debatach dotyczących in.hum. wskazywane są – poza ich pożądanymi efektami i słusznymi uzasadnieniami – także związane z nimi niebezpieczeństwa i negatywne aspekty, takie jak: państwa podejmujące in. nie kierują się powodami humanitarnymi, lecz własnymi interesami; państwa nie powinny narażać życia własnych żołnierzy w humanitarnych krucjatach; in.hum. niesie ze sobą ogromne niebezpieczeństwo politycznych nadużyć; praktyka stosunków międzynarodowych potwierdza dużą arbitralną selektywność w zakresie wyboru miejsc in.hum.; pomiędzy państwami istnieją znaczne rozbieżności w zakresie określenia zasad rządzących prawem do in.hum.; kwestionowana jest zasadność prawa do in.hum.
Doświadczenia realizowanych w XX w. in. wskazują na następujące możliwe warianty relacji pomiędzy ich motywami i rezultatami: 1. humanitarne motywy prowadzą do humanitarnych rezultatów (np. północny Irak w 1991); niehumanitarne motywy prowadzą do humanitarnych rezultatów (np. Kambodża i Uganda 1978‒1979); humanitarne motywy prowadzą do niehumanitarnych rezultatów (np. Somalia 1993‒1995); niehumanitarne motywy prowadzą do niehumanitarnych rezultatów (np. Afganistan 1979). [→ interwencja zbrojna] [Tadeusz Kubaczyk, Arkadiusz Meller]
Literatura: F.K. Abiew, The Evolution of the Doctrine and Practice of Humanitarian Intervention, The Hague – Boston – London 1999 • S.D. Murphy, Humanitarian Intervention. The United Nations in an Evolving World Order, Philadelphia 1996 • N.J. Wheeler, A.J. Bellamy, Humanitarian Intervention and World Politics [w:] The Globalization of World Politics. An Introduction to International Relations, red. J. Baylis, S. Smith, Oxford 2001.