JENIEC WOJENNY – kombatant w rękach nieprzyjaciela. Termin jest regulowany przez → międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych (MPH). Zgodnie z art. 4 trzeciej konwencji genewskiej z 1949 r. jeńcem wojennym [j.woj.] jest osoba, która znalazła się we władzy nieprzyjaciela i jednocześnie spełnia szczegółowo wymienione tam warunki: 1. jest członkiem sił zbrojnych strony w konflikcie lub członkiem milicji i oddziałów ochotniczych stanowiących część tych sił zbrojnych, lub członkiem innych milicji i innych oddziałów ochotniczych (w tym zorganizowanych ruchów oporu) należących do jednej ze stron konfliktu i działających poza własnym terytorium albo w jego granicach, nawet jeżeli to terytorium jest okupowane, pod warunkiem, że te milicje lub oddziały ochotnicze spełniają określone wymagania: mają na czele osobę odpowiedzialną za swych podwładnych, noszą stały i dający się z daleka rozpoznać znak rozpoznawczy, jawnie noszą broń, przestrzegają w swych działaniach praw i zwyczajów wojny; członkowie regularnych sił zbrojnych, którzy podają się za podlegających rządowi lub władzy nieuznanym przez mocarstwo zatrzymujące; 2. osoby towarzyszące siłom zbrojnym, ale nie należące do nich bezpośrednio, jak na przykład cywilni członkowie załóg samolotów wojskowych, korespondenci wojenni, dostawcy, członkowie oddziałów pracy lub służb, powołanych do opiekowania się wojskowymi, pod warunkiem, że otrzymali upoważnienie od sił zbrojnych którym towarzyszą; 3. członkowie załóg statków handlowych, włączając w to kapitanów, pilotów i uczniów, oraz członkowie załóg samolotów cywilnych stron w konflikcie (o ile nie przysługuje im prawo do korzystniejszego traktowania na mocy innych postanowień); 4. levée en masse, czyli ludność terytorium okupowanego, która przy zbliżaniu się nieprzyjaciela chwyta spontanicznie za broń, aby stawić opór inwazji, a nie miała czasu zorganizować się w regularne siły zbrojne, jeżeli jawnie nosi broń i przestrzega praw i zwyczajów wojennych.

Zatem, aby danej osobie przysługiwał status j.woj., niezbędne jest spełnianie dwóch warunków: 1 musi należeć do jednej z wymienionych wyżej kategorii; 2. musi znaleźć się we władzy nieprzyjaciela (np. w wyniku indywidualnego czy zbiorowego poddania się). Status j.woj. przysługuje więc ujętym przez nieprzyjaciela kombatantom (czyli osobom uprawnionym do walki w świetle prawa międzynarodowego). Pierwszy protokół dodatkowy (1977) do konwencji genewskiej rozluźnił wymagania stawiane kombatantom (którzy w momencie znalezienia się w rękach nieprzyjaciela mają prawo do statusu j.woj.) o tyle, iż zobowiązuje ich do odróżniania się od → ludności cywilnej „w czasie, gdy biorą udział w ataku lub w wojskowej operacji przygotowawczej do ataku”. Warunek ten jest spełniony, gdy dana osoba nosi otwarcie broń w czasie każdego starcia zbrojnego oraz gdy jest widoczna dla nieprzyjaciela podczas rozwinięcia wojskowego poprzedzającego rozpoczęcie ataku, w którym ma uczestniczyć. Nie ma więc potrzeby odróżniania się przez cały okres działań zbrojny (art. 44). Ponadto art. 43 pierwszego protokołu dodatkowego podkreśla, że nie ma wymogu bezwzględnego przestrzegania MPH, aby móc uzyskać status kombatanta i odpowiednio j.woj., lecz wystarczy, że istnieje system wewnętrznej dyscypliny, który zapewnia m.in. poszanowanie przepisów prawa międzynarodowego. Kombatant, który nie przestrzega prawa międzynarodowego obowiązującego w czasie konfliktu zbrojnego, nie przestaje być kombatantem i nie traci prawa do statusu j.woj. i związanej z tym ochrony w przypadku znalezienia się we władzy strony przeciwnej. Jeśli jednak, kombatant nie wywiąże się z obowiązku odróżniania się od ludności cywilnej w czasie, gdy bierze udział w ataku lub w wojskowej operacji przygotowawczej do ataku, wówczas traci prawo do statusu zarówno kombatanta, jak i j.woj. Wykluczono możliwość przyznania statusu kombatanta czy też j.woj. najemnikom i szpiegom. Szereg osób korzysta natomiast z ochrony przysługującej j.woj., choć nie otrzymują takowego statusu; są to: 1. osoby, które należą lub należały do sił zbrojnych kraju okupowanego i które początkowo zostały zwolnione w czasie trwania działań wojennych poza okupowanym terytorium, ale uznano za niezbędne ich internowanie, zwłaszcza po nieudanej próbie tych osób połączenia się z siłami zbrojnymi, do których należą i które nadal walczą, lub gdy osoby te nie stawią się na wezwanie w celu ich internowania; 2. osoby należące do jednej z wymienionych kategorii, które znalazły się na terytorium państwa neutralnego lub niebędącego stroną wojującą, a które podlegają internowaniu na mocy prawa międzynarodowego, co nie wyklucza ich korzystniejszego traktowania. Status j.woj., tak jak i kombatanta, istnieje wyłącznie w konflikcie międzynarodowym. W przypadku wątpliwości przyjmuje się domniemanie, że osobie przysługuje status j.woj.

J.woj. podlega ochronie od momentu dostania się we władzę nieprzyjaciela aż do ostatecznego uwolnienia i repatriacji, która powinna nastąpić niezwłocznie po zakończeniu działań wojennych. J.woj. w każdej sytuacji powinni być traktowani humanitarnie i z poszanowaniem ich przyrodzonej godności człowieka. Zabijanie ich bądź ranienie stanowi → zbrodnię wojenną. J.woj. powinni być traktowani przez państwo zatrzymujące jednakowo, bez żadnej różnicy na ich niekorzyść wynikającej z odmiennej rasy, narodowości, religii, poglądów politycznych czy każdego innego powodu Możliwe jest jednak uprzywilejowane traktowanie j.woj. ze względu na: stan zdrowia, wiek, kwalifikacje zawodowe, płeć, stopień wojskowy. J.woj. po dostaniu się do niewoli jest obowiązany do podania tylko następujących informacji: nazwisko, imiona, stopień wojskowy, data urodzenia, numer książeczki wojskowej (lub innych równorzędnych danych). Zmuszanie j.woj. do ujawniania innych informacji jest naruszeniem MPH. Trzecia konwencja genewska reguluje szczegółowo zasady internowania jeńców, w tym kwestię wynagradzania za pracę, do której część spośród nich można zmusić. [Patrycja Grzebyk]

Literatura: M. Flemning, Jeńcy wojenni. Studium prawno-historyczne, Warszawa 2000.