KARA ŚMIERCI – sankcja w prawie karnym polegająca na odebraniu życia osobie, która popełniła czyn karalny. Współcześnie całkowity zakaz kary śmierci [k.śm.] wprowadził Protokół nr 13 do europejskiej konwencji praw człowieka z 2002 r. (44 państwa członkowskie Rady Europy ratyfikowały ten protokół, wyjątki to Armenia i Azerbejdżan; Polska uczyniła to w 2014). Międzynarodowe prawo karne nie przewiduje zatem k.śm. nawet za najcięższe zbrodnie, takie jak → zbrodnie ludobójstwa, → zbrodnie przeciwko ludzkości czy → zbrodnie wojenne. Po raz pierwszy w piśmiennictwie k.śm.została przewidziana w Kodeksie Hammurabiego z ok. 1750 r.p.n.e., w którym uznano, iż eksterminacja jest właściwym rewanżem za: morderstwo, krzywoprzysięstwo, paserstwo przedmiotów świątynnych, nabycie i przechowywanie rzeczy należących do osób nieuprawnionych do ich posiadania, uprowadzenie małoletniego, ukrywanie zbiegłych niewolników, kradzież z włamaniem, cudzołóstwo oraz zgwałcenie. Rodowód prawomocnego zabijania jako odpłaty za wyrządzone zło upatrywany jest zwykle w instytucji krwawej zemsty funkcjonującej w prymitywnej jurysdykcji zbudowanej na moralności odwetu. Uśmiercenie jest najstarszą i przez wielu uznawaną za najtańszą pod względem ekonomicznym formą rozprawy z kimś, kto dopuścił się zbrodni.
Każda sankcja prawna z założenia ma być dolegliwością dotkliwą, a w przypadku k.śm. jest to wyrok nieodwracalny, skrajnie ostry, a przy tym jego realizacja jest często odkładana w czasie. Zabójstwo w majestacie prawa budzi kontrowersje, jednakże ów rodzaj sankcji do dziś znajduje licznych zwolenników, a kiedyś był głównym sposobem zwalczania nieprzyjaciół panującej moralności, obyczaju i porządku społecznego. U źródeł zjawiska leży potoczne przekonanie, że zawiniona k.śm. wbrew swemu tragizmowi zawiera więcej sprawiedliwości niż okrucieństwa, że stanowi ochronę bezpieczeństwa publicznego. Ale k.śm. nie tylko podważa zdolność państwa do ochrony obywateli przed przestępczością, zwalczaną przy użyciu niehumanitarnych metod, ale także wskazuje na prymitywny charakter wymiaru sprawiedliwości stosującego eksterminację złoczyńców, podważa zaufanie do niego.
Argumenty przeciwne k.śm. bazują na unaocznianiu jej nieodwracalności i rezygnacji z resocjalizacji skazanych. Na sankcji tej ciąży też zarzut, że jej prawna dopuszczalność daje możliwości nadużywania i ferowania wyroków na ludzi niewinnych, a także wykorzystywanie k.śm. w celach politycznych, stosowanie jako narzędzia terroru bądź mściwego odwetu wobec osób sprzeciwiających się jakiejś ideologii czy tyranii. Ostateczność sankcji w przypadku ewentualnych pomyłek sądowych uniemożliwia
skuteczną rehabilitację skazanego. Abolicjoniści, antagoniści najsurowszej z represji żądają całkowitego zniesienia tej sankcji z prawa karnego i zastąpienia innymi dolegliwościami wymiaru sądowego. Wskazują, że k.śm. w przypadku skazanych za pozbawienie innych życia jest jedynie aktem adresowanym do rodzin ofiar, które w pragnieniu zemsty zrównują się już na poziomie moralnym z czynem nikczemnika.
Z kolei zwolennicy k.śm. (retencjoniści), pomimo świadomości istnienia omyłek sądowych, uznają ją za karę sprawiedliwą, a niekiedy za jedyną możliwą wobec bestialstwa niektórych czynów przestępczych. W odpowiedzi na argumenty, iż jest to kara nieludzka, okrutna i niedemokratyczna dowodzą, że zniesienie tej sankcji nie chroni ofiary, ale przestępcę oraz że relatywizuje wartość życia osoby pokrzywdzonej w odniesieniu do egzystencji zbrodniarza.
Pryncypialnym argumentem podnoszonym przez przeciwników k.śm. jest niezbywalność zasady ważności życia każdego człowieka. W myśl tego jednostka nie może zostać przez nikogo pozbawiona istnienia, w szczególności zaś przez państwo, które jest gwarantem jej praw. Społeczeństwo działa nie tylko na mocy postanowień służących obronie życia, przeciwstawiających się wszelkim zamachom na nie, ale także określa stosunek do k.śm. Podług reguł moralności każde zabójstwo, w tym uprawomocnione, jest wyłomem w normie „nie zabijaj”, które słabo uzasadnia konieczność rekompensaty za cudzą niecność poprzez dopuszczenie do nowej hańby w służbie publicznego interesu.
Według danych Amnesty International do 2019 r. 142 kraje zniosły k.śm. w prawie lub w praktyce, lecz 56 krajów stosuje ją nadal. W 2021 r. w 18 krajach przeprowadzono co najmniej 579 egzekucji. Stanowi to wzrost o 20% w stosunku do roku 2020. Najwięcej egzekucji wykonano w Iranie, Arabii Saudyjskiej, Iraku i Egipcie (w Iranie obligatoryjnie stosuje się k.śm. za posiadanie niektórych narkotyków, także wobec dzieci). Dane dla Chin, Korei Północnej, Wietnamu są nieznane, ponieważ są objęte tajemnicą państwową. [Marek Adamkiewicz]
Literatura: J. Filek, Etyka wobec problemu kary śmierci, „Studia Filozoficzne” 1989, nr 10 • K. Farrington, Historia kar i tortur. Ciemna strona wymiaru sprawiedliwości, Warszawa 1997 • M. Mitera, M. Zubik, Kara śmierci w świetle doświadczeń współczesnych systemów prawnych, Warszawa 1998.