KATASTROFA – poważne zakłócenie funkcjonowania społeczności lub społeczeństwa powodujące rozległe straty ludzkie, materialne, ekonomiczne lub środowiskowe, które przewyższają zdolność dotkniętej społeczności lub społeczeństwa do zaradzenia im przy użyciu własnych zasobów. Centrum Badań nad Epidemiologią Katastrof (Centre for Research on the Epidemiology of Disasters, CRED) ustaliło następujące kryteria do uznania wydarzenia za kat.: 1. odnotowanie 10 lub więcej przypadków śmiertelnych; 2. odnotowanie co najmniej 100 przypadków osób, które zostały poszkodowane w wyniku zdarzenia; 3. oświadczenie państwa o sytuacji → zagrożenia; 4. prośba danego państwa o pomoc międzynarodową. Jeśli jedno z tych kryteriów jest spełnione, dane zdarzenie jest umieszczane w bazie danych CRED.

W języku potocznym kat. to nagła zmiana charakterystyk otaczającego świata. Może mieć charakter twórczy, pozytywnie przekształcający otoczenie lub destrukcyjny, negatywnie wpływający na środowisko i społeczeństwo.

Do najważniejszych przyczyn pojawiania się kat. zalicza się: zwiększoną wrażliwość na zewnętrzne czynniki środowiskowe oraz wynikające z technologicznej sfery życia; antropogeniczne przekształcenie środowiska naturalnego; poszerzenie technosfery; masową eksploatację dotychczas dziewiczych obszarów Ziemi; wysoką wrażliwość społecznej sfery życia na → klęski żywiołowe i technologiczne, przejawiającą się potęgowaniem negatywnych skutków kat.

Społeczna teoria kat. analizuje uwarunkowania powstawania i przebiegu kat. wynikające z przebywania ludzi na obszarze objętym zdarzeniem. Teoria ta analizuje czynniki społeczne przyczyniające się do powstawania zagrożeń, a także pogłębiające negatywne skutki kat. Z kolei analiza systemowa bada właściwości kat., w szczególności określa ujednolicone fizyczne i społeczne prawidłowości ich powstawania i przebiegu, wykorzystywane w procesie prognozowania. Stosowana teoria kat. jest elementem wiążącym wszystkie dyscypliny tworzące procedurę prognozowania, w jej ramach opracowywane są interdyscyplinarne metodyczne, algorytmiczne i programowe podstawy prognozowania, zarówno w skali globalnej, jak również regionalnej.

Najczęściej występujące zagrożenia mogące prowadzić do występowania kat. to: 1. meteorologiczne – huragany, tornada, upały, burze, → pożary; 2. hydrologiczne – zalania, → powodzie, fale tsunami; 3. geologiczne – erupcje wulkaniczne, trzęsienia ziemi, przemieszczenia mas ziemnych (osuwiska, lawiny, obrywy); 4. astrofizyczne – upadek meteorytu; biologiczne: → epidemie i → pandemie, działalność szkodników; 5. zagrożenia wynikające z działalności człowieka – pożary, zanieczyszczenia, awarie infrastrukturalne i kat. budowlane, niepokoje społeczne i → terrorystyczne ataki, → konflikty zbrojne; 6. zmiany klimatu – zwiększona częstotliwość i nasilenie występowania burz, powodzie wywołane przez jeziora polodowcowe. [→ katastrofy naturalne] [Janusz Gierszewski]

Literatura: M. Hajder, M. Nycz, L. Jasiura, Katastrofy naturalne i technologiczne. Przyczyny, modelowanie matematyczne w warunkach nieokreśloności, Rzeszów, 2014 • D. Morris, E. McGann, Catastrophe, Pymble 2009 • M. Żuber, Katastrofy naturalne i cywilizacyjne, Wrocław 2006.