KBWE; KONFERENCJA BEZPIECZEŃSTWA I WSPÓŁPRACY W EUROPIE ‒ mechanizm współpracy i wygaszania sporów między państwami europejskimi w okresie → zimnej wojny funkcjonujący w latach 1973‒1994, początkowo mający charakter częstych i długotrwałych spotkań, stopniowo podlegający instytucjonalizacji, z początkiem 1995 r. przekształcony w → OBWE (Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie).
Początków KBWE doszukiwać się można jeszcze w okresie tzw. odprężenia w latach 60. XX w. Wówczas to uświadomiono sobie, że, po pierwsze, ewentualny kolejny konflikt globalny (trzecia wojna światowa) nie musi, w odróżnieniu od poprzednich, wybuchnąć w Europie (ze względu na trwające konflikty na Bliskim i Dalekim Wschodzie, narastanie konfliktów wywołanych dekolonizacją w Afryce, zagrożenie konfliktu atomowego podczas kryzysu kubańskiego w 1962), a także, po drugie, że ewentualna wojna w Europie mogłaby skończyć się pełnym demograficznym i przemysłowym zniszczeniem Starego Kontynentu. Pojawiła się szansa na przygotowanie konferencji, w której uczestniczyłaby większość państw europejskich (z obu rywalizujących bloków: komunistycznego i zachodniego) oraz niektóre mocarstwa pozakontynentalne. W grudniu 1964 r. na 19. sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ minister spraw zagranicznych Polski Adam Rapacki zgłosił inicjatywę zwołania ogólnoeuropejskiej konferencji poświęconej zagadnieniom bezpieczeństwa. Propozycja spotkała się jednak z dość chłodnym przyjęciem państw Europy Zachodniej, uzależniających swój udział od uregulowania problemu Niemiec (zwłaszcza statusu Berlina Zachodniego, od 1961 r. odgrodzonego murem od reszty Niemiec). Stopniowo jednak udało się wypracować kompromis, do czego wydatnie przyczyniło się czterostronne porozumienie z 1971 r. regulujące status Berlina Zachodniego.
Wstępne rozmowy trwały ponad pół roku (22 listopada 1972 – 8 czerwca 1973) w Helsinkach, ich uczestnikami byli akredytowani w stolicy Finlandii szefowie misji dyplomatycznych 32 państw europejskich oraz Kanady i USA, a rezultatem negocjacji było przyjęcie dokumentu zwanego „Błękitną księgą”, w którym ustalono szczegółowy plan konferencji, określając jej zakres i zasady postępowania. W myśl wcześniejszych uzgodnień pierwsza faza konferencji odbyła się w 3–7 lipca 1973 r. w Helsinkach na szczeblu ministrów spraw zagranicznych. Drugim etapem były negocjacje ekspertów w Genewie trwające od 18 września 1973 do 21 lipca 1975 r. Miejsca rozmów wybrano nieprzypadkowo: Finlandia była państwem wolnorynkowym i demokratycznym, ale należącym do polityczno-wojskowej strefy wpływów ZSRR (tzw. finlandyzacja), Szwajcaria była państwem ściśle neutralnym. Zwieńczeniem obu etapów było spotkanie szefów państw i rządów 30 lipca – 1 sierpnia 1975 r. w Helsinkach, którego efektem było podpisanie Aktu końcowego KBWE, w którym udział wzięli przedstawiciele 33 państw europejskich (z wyjątkiem Albanii) oraz Kanady i USA.
Ideą i głównym przesłaniem KBWE było przełamywanie uprzedzeń i wrogości, które utrudniały stabilizację na kontynencie, choć każdy z ówczesnych bloków wiązał z konferencją inne nadzieje i oczekiwania. Państwa bloku komunistycznego widziały w niej szansę na uznanie status quo ukształtowanego po zakończeniu drugiej wojny światowej i akceptację politycznej hegemonii ZSRR nad państwami bloku komunistycznego. Państwa demokratyczne liczyły na stworzenie kodeksu zasad stosunków międzynarodowych, który miałby być podstawą przyszłego demokratycznego ładu pokojowego w zjednoczonej Europie. Podpisanie Aktu końcowego KBWE stanowiło niewątpliwie próbę określenia nowych reguł i norm współpracy międzynarodowej na kontynencie. Akt ten, zwany „wielką kartą pokoju”, został podzielany na trzy osobne obszary, tzw. koszyki. Pierwszy koszyk dotyczył spraw najważniejszych, czyli bezpieczeństwa, rozbrojenia i budowania zaufania między państwami europejskimi. Do najważniejszych uzgodnień należała deklaracja 10 fundamentalnych zasad dotyczących regulacji stosunków międzynarodowych w Europie (tzw. dekalog helsiński), z których najważniejsze to: powstrzymywanie się od groźby użycia siły, nienaruszalność granic,
integralność terytorialna państwa, pokojowe rozstrzyganie sporów, nieingerencja w sprawy wewnętrzne, poszanowanie praw człowieka, prawo narodów do samostanowienia, suwerenna równość, wykonywanie w dobrej wierze zobowiązań wynikających z prawa międzynarodowego. Do drugiego koszyka należały sprawy współpracy gospodarczej, naukowej i technicznej, szczególnie istotne w obliczu szoku naftowego w 1973 r., który spowodował zwyżkę cen nośników energii (państwa komunistyczne były ich eksporterami) i poszukiwanie przez państwa zachodnie nowych obszarów inwestycji (również próbowano lokować je w państwach komunistycznych). W trzecim koszyku umieszczone zostały zagadnienia dotyczące współpracy w dziedzinie kultury oraz współpracy humanitarnej – paradoksalnie to właśnie te uzgodnienia zaczęły osłabiać siłę dyktatur komunistycznych wobec mieszkańców tych krajów. W końcowej części dokumentu zawarto zalecenie kontynuowania współpracy poprzez organizowanie konferencji przeglądowych (w zakresie dotychczasowych postępów i dalszego rozwoju procesu KBWE) i spotkania specjalistyczne.
Momentem przełomowym w rozwoju KBWE był rok 1989 i zmiany polityczne, które zaszły w całym bloku socjalistycznym. Reakcją na zmieniającą się międzynarodową rzeczywistość był Szczyt Paryski KBWE (19–21 listopada 1990), na którym szefowie państw lub rządów podpisali ważny dokument końcowy, Paryską Kartę Nowej Europy. Oficjalnie zadeklarowano w niej, iż „została zakończona era konfrontacji i podziału w Europie”. W pierwszej części Karta mówiła o „nowej epoce demokracji, pokoju i jedności”, druga część dotyczyła kontroli zbrojeń, rozbrojenia i pokojowego załatwiania sporów, a w ostatniej części Karta ustanawiała stałe organy, kończąc tym samym etap dyplomacji konferencyjnej KBWE. Powołano Radę (złożoną z ministrów spraw zagranicznych; spotkania co roku), Komitet Wysokich Przedstawicieli i Sekretariat. Powstały też Centrum Zapobiegania Konfliktom oraz Biuro Wolnych Wyborów. Decyzje Szczytu oznaczały instytucjonalizację KBWE, zarówno na płaszczyźnie politycznej, jak i instytucjonalnej. Ustalono, że konferencje przeglądowe odbywać się będą co dwa lata na poziomie przywódców państw lub rządów. W 1992 r. na szczycie Helsinki II uznano KBWE za porozumienie regionalne zgodnie z rozdziałem VII Karty NZ. Podjęto decyzje o dalszej instytucjonalizacji – powołano urząd Wysokiego Komisarza ds. Mniejszości Narodowych. Stworzono ramy współpracy w dziedzinie utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa pomiędzy KBWE, NATO, Unią Zachodnioeuropejską i postradziecką Wspólnotą Niepodległych Państw. Ponadto poszerzono instrumenty wczesnego ostrzegania, zapobiegania konfliktom oraz zażegnywania konfliktów. Poza konferencjami przeglądowymi odbywały się w ramach KBWE spotkania i konferencje specjalistyczne na temat: bezpieczeństwa wojskowego, pokojowego rozstrzygania sporów, współpracy gospodarczej i naukowej oraz środowiska naturalnego, regionu śródziemnomorskiego, wymiaru ludzkiego KBWE.
W ostatniej dekadzie XX w. w Europie następowały dalsze przemiany (procesy przemian polityczno-militarnych i społeczno-politycznych w Europie Wschodniej), w niektórych państwach doszło do wojen na tle społeczno-terytorialnym bądź etniczno-religijnym. Słabość i nieporadność KBWE w rozwiązywaniu toczących się wówczas konfliktów zbrojnych, a także wobec rozpadu ZSRR pod koniec 1991 r., miała swoje odzwierciedlenie w postanowieniach szczytu budapesztańskiego, poprzedzonego konferencją przeglądową (10 października – 6 grudnia 1994). W dokumencie końcowym podkreślano, że KBWE stanie się instrumentem wczesnego ostrzegania, zapobiegania konfliktom i rozwiązywania kryzysów w regionie. Podjęto też decyzję o zmianie nazwy (od 1 stycznia 1995) na Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.
[Paweł Turczyński]
Literatura: A. Florczak, Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie [w:] Organizacje w stosunkach międzynarodowych, istota, mechanizmy działania, zasięg, red. T. Łoś-Nowak, Wrocław 2009 • A.D. Rotfeld, Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie: geneza, teraźniejszość, przyszłość, „Stosunki Międzynarodowe” 2005, nr 3–4 • P. Świtalski, OBWE w systemie bezpieczeństwa europejskiego: szanse i ograniczenia, Warszawa 1997.