KONCEPCJA OBRONY TOTALNEJ – koncepcja obronna zakładająca zaangażowanie całego społeczeństwa i wszystkich jego instytucji w kształtowanie → bezpieczeństwa narodowego; oparta jest na idei odstraszenia potencjalnego wroga poprzez podniesienie kosztów potencjalnej agresji i zmniejszenie szans jej powodzenia. Staje w kontrze do koncepcji opartych na przekonaniu, że obrona kraju to (prawie) wyłącznie zadanie sił zbrojnych i formacji odpowiadających za zapewnianie bezpieczeństwa, których profesjonalne działanie ma znacząco wyższą wartość niż potencjalne zaangażowanie szerokich rzesz cywilów i – summa summarum – jest z punktu widzenia państwa efektywniejsze.
Choć popularność koncepcji obrony totalnej [ob.tot.] po 2014 r. (agresja Rosji na południowo-wschodni obszar państwa ukraińskiego) znacznie wzrosła, nie jest ona pomysłem nowym. Charakteryzowała postawę obronną niektórych państw niezaangażowanych podczas → zimnej wojny, zwłaszcza Szwajcarii, Finlandii, Szwecji czy Jugosławii. Współcześnie implementują ją w Europie przede wszystkim kraje bałtyckie i nordyckie, a poza Europą m.in. Izrael, Singapur czy Tajwan. Szczególnie zainteresowanie wzbudza w państwach małych i średnich, gdzie uważana jest za czynnik mogący dawać przewagę w relacjach z silniejszymi podmiotami stosunków międzynarodowych. Ze względu na rosnące znaczenie → cyberprzestrzeni jako pola konfliktów, współczesne koncepcje ob.tot. poświęcają wiele uwagi odporności informacyjno-technologicznej.
Ob.tot. obejmuje przygotowania zarówno wojskowe, jak i cywilne. Opiera się na współpracy sił zbrojnych, instytucji cywilnych (publicznych i prywatnych) oraz społeczeństwa. Jej zadaniem jest wytworzenie „narodowej odporności”, definiowanej przez NATO jako zdolność do zapewnienia przez państwo: ciągłości rządu; dostępu do surowców energetycznych; kontroli nad ruchami ludności; zabezpieczenia podstawowych potrzeb fizjologicznych człowieka (pożywienie, picie); możliwości reagowania na masowe kryzysy; sprawnej infrastruktury telekomunikacyjnej i cybernetycznej; sprawnych systemów transportowych. Państwa opierające się na koncepcji ob.tot. rozwijają wojska obrony terytorialnej oraz szerokie systemy szkolenia rezerw gotowych do szybkiej mobilizacji i użycia w sytuacji kryzysowej.
Koncepcja ob.tot., opisywana również czasami kategorią bezpieczeństwa całościowego (rozumianego jako stała gotowość do reagowania na sytuacje kryzysowe), zakłada wytworzenie silnego przywództwa, prowadzenie przez państwo aktywności międzynarodowej w obszarze bezpieczeństwa, budowanie narodowych zdolności obronnych (rozwój sił zbrojnych), zapewnienie → bezpieczeństwa wewnętrznego, sprawne funkcjonowanie usług publicznych oraz wytworzenie odporności psychologicznej. Powrót do koncepcji ob.tot. jest reakcją na zacieranie się granic między zagrożeniami zewnętrznymi i wewnętrznymi oraz na nową naturę współczesnych konfliktów, w których bezpośrednie użycie sił zbrojnych przestaje być kluczowym działaniem napastnika [→ działania hybrydowe]. Zdaniem zwolenników tej koncepcji w sytuacji kryzysu czy wojny tylko pełna współpraca komponentów cywilnych i wojskowych, publicznych i prywatnych, a więc: sił zbrojnych, policji, innych formacji bezpieczeństwa wewnętrznego, administracji rządowej i samorządowej, systemu ochrony zdrowia, przedsiębiorców, organizacji pozarządowych i zmobilizowanych osób fizycznych, daje szansę na odparcie zagrożenia.
Koncepcje ob.tot. rozwijane w poszczególnych krajach różnią się ze względu na fakt, że państwa – w sytuacji braku możliwości sfinansowania i zorganizowania całkowitej ochrony ludności – dokonują kalkulacji i wyborów co do rozwijanych elementów ob.tot., dostosowując je do własnych możliwości i poziomów zagrożeń. [Paulina Polko]
Literatura: P. Szymański, Nowe pomysły na obronę totalną. Bezpieczeństwo całościowe w Finlandii i Estonii, Ośrodek Studiów Wschodnich, 31.03.2022, https://www.osw.waw.pl/sites/default/files/Raport__Nowe-pomysly-na-obrone-totalna_net_0.pdf [dostęp: 19.12.2022] • J.K. Wither, Back to the Future? Nordic Total Defence Concepts, „Defence Studies” 2020, nr 20(1).