KONFERENCJA 2+4 – obrady w kwestii zjednoczenia dwóch istniejących wówczas państw niemieckich w połowie 1990 r. z udziałem tychże państw oraz czterech państw mających status mocarstw okupacyjnych (ZSRR, Francji, Wielkiej Brytanii, USA), a epizodycznie również Polski, zakończone przyjęciem traktatu o ostatecznym uregulowaniu w odniesieniu do Niemiec. W wyniku drugiej wojny światowej Niemcy zostały podzielone na cztery strefy okupacyjne: radziecką, amerykańską, francuską i brytyjską. W 1949 r., u progu → zimnej wojny, różnice polityki mocarstw wobec Niemiec doprowadziły do powstania dwóch państw niemieckich: trzy mocarstwa zachodnie na obszarze swoich stref okupacyjnych powołały Republikę Federalną Niemiec (RFN), a ZSRR w swojej strefie okupacyjnej powołało Niemiecką Republikę Demokratyczną (NRD). O ile RFN stała się szybko mocarstwem gospodarczym, o ugruntowanej demokracji i praworządności, o tyle NRD była państwem zwasalizowanym przez ZSRR, stosującym wobec własnej ludności inwigilację i przemoc (w 1953 r. doprowadziło to do buntu w Berlinie). Przedmiotem sporów obu stron był status Berlina Zachodniego – enklawy otoczonej przez terytorium NRD, chronionej przez stacjonujące tam garnizony mocarstw zachodnich (w latach 1948‒1949 ZSRR blokowało zaopatrywanie tej enklawy – tzw. pierwszy kryzys berliński, a w 1961 zbudowało mur berliński – system blokad i przeszkód uniemożliwiających ludności NRD migrację do Berlina Zachodniego, tzw. drugi kryzys berliński). Jednak formalnie cztery mocarstwa były odpowiedzialne za „Niemcy i Berlin jako całość”, a przyszły los Niemiec zależał od osiągnięcia porozumienia między mocarstwami.

Szansa na zjednoczenie Niemiec pojawiła się w 1989 r., gdy zaczęły upadać autorytarne reżimy w Europie Wschodniej i Środkowej lojalne wobec ZSRR, które nie było w stanie podtrzymywać ich istnienia. Pierwszą oznaką niezadowolenia społeczeństwa NRD były masowe ucieczki z tego kraju latem 1989 r. – co prawda granica z RFN i z Berlinem Zachodnim była pilnie strzeżona, jednakże uciekinierzy udawali turystów jadących na wycieczki do Polski i Węgier. Formalnie były to wciąż kraje socjalistyczne, ale nikt nie przeszkadzał „turystom” w Warszawie i Budapeszcie udać się do ambasad RFN i prosić o azyl. Gdy zjawisko się nasiliło, władze NRD zredukowały możliwość wyjazdów obywateli z kraju, co oznaczało separację od kontaktów z niemal całym światem i nasiliło w NRD problemy gospodarcze. Jesienią 1989 r. rozpoczęły się antyrządowe protesty w NRD, 18 października musiał oddać władzę dotychczasowy przywódca Erich Honecker, a 9 listopada władze zaniechały obrony granic z RFN i Berlinem Zachodnim –
rozpoczął się spontaniczny demontaż muru berlińskiego (niekiedy przyjmuje się tę datę za koniec zimnej wojny). W tej sytuacji z propozycją zjednoczenia Niemiec wystąpił Helmut Kohl (kanclerz RFN 1982‒1998), prezentując 28 listopada 10-punktowy plan zjednoczenia Niemiec, który miał trwać ok. 10 lat. Koncepcja ta wywołała entuzjazm wśród ludności NRD uświadamiającej sobie dystans poziomu życia i praw obywatelskich, jaki dzielił ją od mieszkańców Niemiec Zachodnich, w RFN projekt ten przyjęto również z zadowoleniem, aczkolwiek przy świadomości kosztów, jakie przyniesie rzeczywiste zjednoczenie. W lutym 1990 r. za szybkim zjednoczeniem opowiadało się 41% społeczeństwa NRD i tylko 10% RFN, natomiast za Niemcami w zjednoczonej Europie odpowiednio 37% i 13%. Stawało się też oczywiste, że formalne zjednoczenie będzie faktycznie aneksją NRD (i Berlina Zachodniego) do RFN. Układ państwowy między RFN i NRD o ustanowieniu unii walutowej, gospodarczej i społecznej został podpisany 18 maja 1990 r.

Ponowne zjednoczenie wymagało zatem woli Niemców, ale przede wszystkim jednomyślnej zgody wszystkich mocarstw. O ile Wielka Brytania i USA przyjmowały perspektywę zjednoczenia z zadowoleniem, o tyle ZSRR i Francja prezentowały swoje obawy. W wypadku ZSRR chodziło przede wszystkim o naruszenie europejskiego bezpieczeństwa poprzez poszerzenie NATO na wschód. Obawy te rozwiał szczyt NATO w lipcu 1990 r., na którym stwierdzono, że wprawdzie cały obszar Niemiec po zjednoczeniu będzie częścią terytorium NATO objętym międzynarodową ochroną, ale na obszarze NRD nie powstaną żadne trwałe instalacje Paktu (na wzór licznych baz zbudowanych na terytorium RFN podczas zimnej wojny). RFN, zdając sobie sprawę z narastających problemów gospodarczych ZSRR, hojnie udzielało temu mocarstwu kredytów i darowizn, niejako kupując jego przychylność wobec zjednoczenia. Natomiast Francja obawiała się, iż zjednoczenie Niemiec uczyni z nich gospodarczo-politycznego lidera Europy (odbierając ten status Francji), co więcej – kolejne rozszerzenia struktur europejskich na wschód będą wzmacniać przede wszystkim Niemcy, marginalizując Francję. Wiosną 1990 r. w serii bilateralnych rozmów politycy francuscy zapowiedzieli zgodę na zjednoczenie Niemiec, jeśli w zamian Niemcy poprą budowę UE o szerokich kompetencjach, osłabiających samodzielność Niemiec bardziej niż Francji. W szczególności ważne było wprowadzenie wspólnego europejskiego pieniądza, zastępującego waluty państw członkowskich – Niemcy, rezygnujący z marki, traciliby więcej niż Francuzi wyrzekający się franka.

Aspekty zewnętrzne zjednoczenia Niemiec miały zostać uzgodnione podczas rokowań ministrów spraw zagranicznych dwóch państw niemieckich oraz czterech mocarstw w formule 2+4. W sumie w 1990 r. (od maja do września) odbyły się cztery rundy oficjalnych rokowań (kolejno w Bonn, Berlinie, Paryżu, Moskwie). W paryskiej rundzie negocjacji uczestniczyła też Polska – nasza dyplomacja domagała się, aby warunkiem zgody mocarstw na zjednoczenie Niemiec była zapowiedź jak najszybszego zagwarantowania przez nowo powstałe państwo niemieckie nienaruszalności polskiej granicy zachodniej. Ostatnia z rund zakończyła rozmowy podpisaniem traktatu o ostatecznym uregulowaniu w odniesieniu do Niemiec. RFN uzyskało po zjednoczeniu pełną suwerenność oraz prawo wyboru sojuszy. Musiało przyjąć jednoznaczne zobowiązania prawnomiędzynarodowe oraz w aspekcie prawa państwowego (łącznie ze zmianą ustawy zasadniczej) w odniesieniu do granic powojennych, w tym także polskiej granicy zachodniej. Traktat zjednoczeniowy (o przywróceniu jedności Niemiec) podpisano 31 sierpnia, wszedł w życie 3 października 1990 r. – jest to oficjalna data zjednoczenia RFN, NRD i Berlina Zachodniego. Tego dnia obchodzone jest święto państwowe Dzień Jedności Niemiec (także tę datę czasem przyjmuje się za koniec zimnej wojny). Cztery mocarstwa 1 października 1990 r. w stosownym oświadczeniu swych ministrów spraw zagranicznych zrzekły się swoich praw i odpowiedzialności w stosunku do Niemiec i Berlina jako całości. Zjednoczone już Niemcy 14 listopada 1990 r. zawarły z Polską traktat o potwierdzeniu istniejącej granicy.

Zjednoczenie Niemiec wytworzyło w Europie nową sytuację, wzrosła bowiem niepomiernie rola i intensywność oddziaływania RFN. Związane to było także ze wzrostem potencjału demograficznego i ekonomicznego oraz terytorialnego tego państwa. Zjednoczenie pociągnęło za sobą także wzrost wydatków na zrównanie poziomów ekonomicznych obu państw niemieckich. [Paweł Turczyński]

Literatura: E. Cziomer, Historia Niemiec współczesnych 1945‒2005, Warszawa 2006 • H. Kohl, Pragnąłem jedności Niemiec, Warszawa 1999 • J. Krasuski, Historia Niemiec, Wrocław 2008.