KONSTRUKTYWIZM – paradygmat badawczy (określany także jako szkoła lub tradycja) w stosunkach międzynarodowych i studiach nad bezpieczeństwem zakładający społeczną konstrukcję rzeczywistości; współcześnie wchodzi w skład tzw. głównego nurtu stosunków międzynarodowych obok → realizmu i liberalizmu, a także ma coraz większe znaczenie w obrębie → studiów nad bezpieczeństwem.

Konstruktywizm [kon.] narodził się u schyłku → zimnej wojny w ramach nurtów krytycznych wobec realizmu i liberalizmu w stosunkach międzynarodowych, które nie potrafiły prawidłowo przewidzieć jej zakończenia. Ich słabości upatrywał w materialistycznym i racjonalistycznym podejściu do wyjaśniania zachowań aktorów międzynarodowych, proponując w zamian podejście idealistyczne i relacyjne. Konstruktywiści spróbowali w sposób inny od tradycyjnego wyjaśnić nie tylko przebieg i zakończenie zimnej wojny, ale także inne zmiany trudne do wyjaśnienia przez dotychczasowy główny nurt, jak np. zmieniające się pojmowanie → suwerenności czy norm międzynarodowych (m.in. praw człowieka). Wpływ kon. od początku lat 90. XX w. był tak znaczący, że nawet tradycyjnie materialistyczne i racjonalistyczne podejścia zaczęły włączać do swoich rozważań przynajmniej w minimalnym stopniu różnego rodzaju czynniki niematerialne (np. strategię, wywiad lub upór). Od drugiej dekady XX w. kon. zyskuje na popularności i w niektórych krajach Europy Zachodniej staje się najczęściej wykorzystywanym podejściem badawczym. Najbardziej znanymi i wpływowymi przedstawicielami kon. są: Alexander Wendt, Nicholas Onuf, Friedrich Kratochwil, John Ruggie i Martha Finnemore.

Według konstruktywistów to idee i język nadają znaczenie materialnym elementom rzeczywistości. Oznacza to m.in. niestały charakter rzeczywistości, która zmienia się pod wpływem zmiennych idei i przekonań aktorów (m.in. państw). Kon. zakłada także wzajemne konstytuowanie się agenta i struktury, tj. przekonania agenta (np. wrogość) wynikają ze struktury, a jednocześnie ich zmiana jest w stanie wywołać zmianę struktury (tj. systemu międzynarodowego). Tym samym według konstruktywistów anarchiczna struktura systemu międzynarodowego może być różnie interpretowana przez państwa, co stanowi główną różnicę między kon. a realizmem. Kon. zakłada także społeczną konstrukcję tożsamości i interesów aktora, które kształtowane są podczas interakcji z innymi i nie wynikają wprost z czynników materialnych. Duże znaczenie dla konstruktywistów mają także normy, czyli standardy zachowania dla aktorów o określonej tożsamości. Zachowanie aktora jest wówczas oceniane przez innych zgodnie z tzw. logiką poprawności – stąd inaczej ocenia się takie samo zachowanie państwa uznawanego za przyjazne, a inaczej państwa uznawanego za wrogie. Istotną różnicą w stosunku do podejść materialistycznych jest postrzeganie w konstruktywizmie bezpieczeństwa jako uwarunkowanego nie tylko przez rozkład sił materialnych, ale też przez kulturę, ideologię, historię czy dyskurs. Dla konstruktywistów zarówno bezpieczeństwo, jak i zagrożenia są społecznie konstruowane, a nie obiektywne. Do studiów nad bezpieczeństwem kon. wniósł przede wszystkim zainteresowanie dyskursywnymi uwarunkowaniami bezpieczeństwa czy → kulturą bezpieczeństwa.

Dwoma dominującymi nurtami są kon. konwencjonalny i kon. krytyczny. Ten pierwszy jest epistemologicznie pozytywistyczny oraz empiryczny (czyli taki jak trzon współczesnego głównego nurtu stosunków międzynarodowych, na który składają się nowe podejścia w ramach realizmu i liberalizmu), a więc poszukuje związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy normami i tożsamościami a kształtem stosunków międzynarodowych. Jest nurtem skupionym na wyjaśnianiu tego, co możliwe do zaobserwowania, biorącym pod uwagę zarówno czynniki materialne, jak i niematerialne, często preferuje w badaniach metody ilościowe, dzięki czemu bywa używany łącznie z tradycyjnymi podejściami pozytywistycznymi. Kon. krytyczny (nazywany także „silnym” konstruktywizmem w opozycji do „słabego” kon. konwencjonalnego) odcina się natomiast od podejść pozytywistycznych, odrzucając możliwość pełnej separacji obserwatora od przedmiotu badań i uznając wpływ przekonań obserwatora na jego postrzeganie rzeczywistości.

Konstruktywiści krytyczni uznają pełną dyskursywną naturę rzeczywistości, marginalizując czynniki materialne, których rola i tak zależna jest od używanego języka. Jest to ponadto nurt nastawiony emancypacyjnie, próbujący ustalić, jak dyskurs kreuje i utrwala hierarchie, relacje dominacji i podporządkowania oraz jak się z nich wyzwolić. Kon. krytyczny ma wiele wspólnego z krytycznymi podejściami w ramach studiów nad bezpieczeństwem. [Piotr Walewicz]

Literatura: F.V. Krathochwil, Rules, Norms, and Decisions: On the Conditions of Practical and Legal Reasoning in International Relations and Domestic Affairs, Cambridge 1989 • N.G. Onuf, World of our Making: Rules and Rule in Social Theory and International Relations, Columbia 1989 • A. Wendt, Social Theory of International Politics, Cambridge 1999.