KONWENCJE GENEWSKIE – zbiorcze określenie umów z zakresu międzynarodowego prawa humanitarnego przyjętych w Genewie w latach 1864‒1949 w celu złagodzenia skutków wojny dla osób, które nie biorą udziału w walkach (np. cywile, personel medyczny) albo nie mogą lub nie chcą już w nich brać udziału (ranni i chorzy, jeńcy). Pierwsza kon. w sprawie polepszenia losu rannych wojsk (1864) miała na celu humanitaryzację działań wojennych na lądzie przez zorganizowanie opieki nad rannymi, wprowadziła oznaczanie urządzeń i personelu sanitarnego znakiem czerwonego krzyża na białym polu; była rozszerzana o nowe postanowienia w kolejnych kon.: z 1906, a zwłaszcza z 1929 i 1949.
Po drugiej wojnie światowej w 1949 r. uchwalono cztery kon. o ochronie ofiar wojny, ich celem jest zmniejszenie cierpienia w czasie konfliktu zbrojnego przez określenie zasad ochrony osób, które nie mogą (ranni, chorzy, rozbitkowie, jeńcy, osoby, które złożyły broń) lub nie chcą (osoby cywilne, personel medyczny lub duchowny, pracownicy humanitarni) brać udziału w działaniach zbrojnych. Pierwsza z kon.gen. dotyczy polepszenia losu rannych i chorych w armiach czynnych, druga – polepszenia losu rannych, chorych i rozbitków sił zbrojnych na morzu, trzecia – traktowania → jeńców wojennych, a czwarta ochrony → osób cywilnych. Do kon. przyjęto protokoły dodatkowe, dwa pierwsze dotyczą odpowiednio międzynarodowych i niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych (1977), a trzeci dotyczy kolejnego (obok znaku czerwonego krzyża i znaku czerwonego półksiężyca) znaku ochronnego – czerwonego kryształu (2005).
Stronami kon.gen. jest obecnie 196 państw i są to – obok konwencji o ochronie praw dziecka z 1989 r. – najliczniej ratyfikowane konwencje prawa międzynarodowego, a ich stronami jest więcej państw niż jest członków ONZ. Ze względu na uniwersalną akceptację kon.gen. wszystkie ich przepisy osiągnęły status prawa zwyczajowego, co oznacza, że wiążą nie tylko państwa (także nowo powstałe), ale także podmioty niepaństwowe zaangażowane w konflikty zbrojne.
Kon.gen. mają zastosowanie w konflikcie międzynarodowym, czyli takim, w którym działania zbrojne toczą się między co najmniej dwoma państwami, a także w sytuacji → okupacji terytorium obcego państwa, która nie spotkała się z oporem zbrojnym. Częścią kon.gen. jest wspólny art. 3, który ma zastosowanie w każdym konflikcie zbrojnym (a więc także niemiędzynarodowym) i został określony przez Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w wyroku w sprawie Nikaragua przeciwko USA z 1986 r. jako minimum (minimum yardstick) humanitarnych zasad, które muszą być zachowane w każdym konflikcie zbrojnych. Do tych zasad należy: obowiązek humanitarnego traktowania wszelkich osób, które nie biorą udziału w działaniach wojennych lub które stały się niezdolne do walki, co oznacza, że zabronione są co najmniej wszelkie zamachy na ich życie, nietykalność cielesną czy godność osobistą, branie zakładników, skazywanie i wykonywanie egzekucji bez uprzedniego wyroku wydanego przez sąd należycie ukonstytuowany i dający niezbędne gwarancje procesowe; ranni i chorzy mają być zbierani i leczeni, a bezstronne organizacje humanitarne, jak Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża, może ofiarować swe usługi; strony konfliktu będą się również starać wprowadzić w życie w ramach układów specjalnych wszystkie lub niektóre z pozostałych postanowień kon.
Treść kon.gen. to efekt kompromisu między zasadą humanitaryzmu, zgodnie z którą należy pomagać potrzebującym bez żadnej dyskryminacji, a zasadą konieczności wojskowej, która wymaga wyeliminowania z walki każdego, kto angażuje się we wrogie działania przeciwko danej stronie walczącej i wszystkiego, co przynosi korzyść wojskową drugiej stronie.
Kon.gen. skupiają się na regulacji statusu i zasad ochrony osób, które znalazły się w rękach nieprzyjaciela. Kwestie metod i środków walki zostały uregulowane we wcześniejszych → konwencjach haskich, a następnie w protokołach dodatkowych z 1977 r. Kon.gen. mają mieć zastosowanie w każdej sytuacji, co oznacza, że brak wzajemności nie może być usprawiedliwieniem dla naruszania zobowiązań z nich wynikających. Państwa strony kon.gen. są zobowiązane nie tylko przestrzegać, ale i zapewnić przestrzeganie kon.gen. przez inne zaangażowane podmioty. Polska jest stroną kon.gen. od 1954 r. [→ międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych; prawa człowieka w czasie wojny] [Patrycja Grzebyk]
Literatura: J. Grignon, M. Sassòli, A.A. Bouvier, A. Quintin, How Does Law Protect in War?, https://casebook.icrc.org [dostęp: 4.07.2023] • Polski Czerwony Krzyż, Międzynarodowe prawo humanitarne – odpowiadamy na twoje pytania, https://pck.pl/wp-content/uploads/2020/10/mph_odpowiadamy_na_twoje_pytania.pdf [dostęp: 4.07.2023].