ARCHITEKTURA OBRONNA – (łac. architectura militaris; fortyfikacja) obiekty lub zespoły obiektów służące do celów obronnych; jeden z najstarszych elementów → sztuki wojennej. Pojęciem związanym z architekturą obronną [ar.ob.] jest architektura wojskowa, czyli nauka o rozwoju ar.obr. Do XVII w. obejmowała ona artylerię, inżynierię wojskową, sztukę fortyfikacyjną, minerstwo, sztukę oblężniczą, sztukę obrony umocnień, a od XVII w. wyłącznie budownictwo wojskowe. Ar.obr. zmieniała się w kolejnych epokach, a podstawową siłą motoryczną zmian i postępu były stosowane środki walki, które wymuszały nieustanne jej dostosowywanie do przeciwstawienia się środkom niszczenia. Zmiany kształtu i charakterystycznych cech ar.ob. były zależne od następujących czynników: stosowanych środków walki (machiny burzące, artyleria, eksplozje bomb, min itd.); stosowanych elementów ar., które poprzez odpowiednie zestawienie tworzyły coraz to nowe systemy obronne; zasad użycia obwarowań w sposób mniej lub bardziej nastawionych na trwałość; tradycji stosowanych form – od grodu, przez linie (łac. limes), średniowieczne zamki i miasta warowne oraz nowożytne twierdze, fortece, obszary warowne, po współczesne budowle ochronne. Współczesna ar.obr. to głównie obiekty punktowe szczególnie ważne dla → bezpieczeństwa państwa, usytuowane pod ziemią, chroniące ośrodki kierowania państwem, stanowiska dowodzenia i kierowania wojsk, stanowiska startowe rakiet, obiekty lotniskowe, obiekty ukrycia dla ludności cywilnej. Wraz z rozbudową stałych wojsk częścią ar.obr. stały się budowle stacjonowania wojsk w okresie pokoju, czyli głównie obiekty garnizonowe składające się z budynków: dowódczo-sztabowych, mieszkalnych, medycznych, kulturalno-oświatowych, magazynowych, garażowych, warsztatowych, szkoleniowych.

Obiekty architektoniczne ze względu na efektywność obronną dzielą się na fortyfikacje stałe, półstałe i polowe. Trzy stopnie trwałości w sztuce obronnej znane były niemal od zarania. Fortyfikacja stała używana jest wtedy, gdy niezbędne jest trwałe zabezpieczenie miejsc ważnych ze strategicznego punktu widzenia, takich jak przełęcze, cieśniny, przeprawy, kierunki strategiczne pozbawione naturalnych barier czy miasta. Obiekty polowe są stosowane, gdy doraźna sytuacja zmusza do szybkiego zabezpieczenia wojsk, zwykle już w trakcie działań wojennych. Do tej grupy zaliczane są: strażnice, obozy warowne, „przeciwzamki”, szańce, sieci okopów, zasieki z drutu kolczastego, okopy itp. Fortyfikacje półstałe wznoszone są jako miejsce zawczasu przygotowane do obrony na wypadek zagrożenia i dopiero wtedy wymagające dalszej rozbudowy. [Sławomir Sadowski]

Literatura: R. Bochenek, Od muru chińskiego do linii Maginota: (50 wieków historii fortyfikacji), Warszawa 1964 • J. Bogdanowski, Architektura obronna w krajobrazie Polski. Od Biskupina do Westerplatte, Warszawa – Kraków 1996 • M. Rogalski, M. Zaborowski, Fortyfikacja wczoraj i dziś, Warszawa 1978.