KULTURA BEZPIECZEŃSTWA – najogólniej biorąc oznacza splot wielu czynników o charakterze psychospołecznym, organizacyjnym i materiałowo-technologicznym, które można rozumieć jako strukturalne elementy kultury bezpieczeństwa [k.bezp.]. Pojęcie to pojawiło się po raz pierwszy w raporcie międzynarodowej komisji badającej przyczyny i skutki awarii reaktora atomowego w 1986 roku w Czarnobylu (dawny ZSRR). Dysproporcje między wymienionymi czynnikami i ich niski poziom doprowadziły do tej katastrofy oraz do jej tragicznych skutków. W odniesieniu do podmiotów fizycznych i prawnych k.bezp. przejawia się w indywidualnych i zbiorowych postawach oraz związanych z nimi różnych formach aktywności albo ich braku („grzech zaniechania”).
Centralnymi elementami k.bezp. są: 1. wartości, czyli „to co ludzie cenią najbardziej”; 2. normy, czyli „sposoby osiągania wartości”; 3. związane z nimi zasady i reguły postępowania, którymi podmioty kierują się w różnych sytuacjach. W czasie pandemii COVID-19 była to np. zasada DDM („dystans, dezynfekcja, maseczka”). Ważną wartością o charakterze operacyjnym jest mądrość, pojmowana najprościej jako skuteczny sposób korzystania przez podmioty z posiadanych przez nie danych, informacji i wiedzy, oraz z innych rodzajów zasobów materialnych i niematerialnych – w tym czasu i przestrzeni – do godnych celów.
Uszczegóławiając znaczenie pojęcia k.bezp. w wymiarze osobowym można je rozumieć jako: 1. sposób myślenia podmiotów o sobie i o własnym bezpieczeństwie w kontekście różnych elementów otoczenia oraz relacji z nimi, postrzeganych przez pryzmat wyzwań, zagrożeń, szans i ryzyk; 2. sposób odczuwania bezpieczeństwa i reagowania na jego brak; 3. związane z powyższymi sposoby zachowania, działania i współdziałania podmiotu, z myślą o bezpieczeństwie własnym, ale także innych podmiotów w bliższym i dalszym otoczeniu, w bliższej i dalszej perspektywie czasu.
Strukturalne i osobowe elementy k.bezp., które w dużym skrócie przedstawiono powyżej, pozwalają lepiej rozumieć stosunek różnych podmiotów fizycznych i prawnych do pandemii COVID-19 oraz sposób i skuteczność radzenia sobie z tym globalnym wyzwaniem i zagrożeniem. Z kolei obserwacje i doświadczenia z wojny obronnej Ukrainy przed rosyjskim agresorem w pierwszej i drugiej dekadzie XXI w. pozwalają również lepiej rozumieć istotę i znaczenie k.bezp. bohaterskiego społeczeństwa Ukrainy na tle dysfunkcjonalnego charakteru k.bezp. rosyjskiego agresora. Także stosunek innych podmiotów w Europie i w świecie do walki narodu ukraińskiego o przetrwanie i rozwój daje świadectwo ich k.bezp.
W trzeciej dekadzie XXI w. k.bezp. jest coraz częściej rozumiana jako uniwersalny rodzaj kompetencji podmiotów fizycznych i prawnych, niezbędny im do trwania, przetrwania i rozwoju w turbulentnych, coraz trudniej przewidywalnych środowiskach bezpieczeństwa. Za ich zmianami często nie nadążają regulacje prawne. Doświadczenia z pandemii COVID-19 wykazują, że lukę tę może wypełniać wyższy poziom k.bezp. podmiotów fizycznych i prawnych. Umożliwia ona bowiem wyższą jakość ocen sytuacyjnych i bardziej adekwatne do tych sytuacji decyzje, działania i współdziałania. Sprzyja to kształtowaniu właściwych relacji podmiotów z różnymi rodzajami środowisk bezpieczeństwa. Szczególne znaczenie ma mądre korzystanie z coraz bardziej „zaśmiecanego” środowiska informacyjnego i innych rodzajów środowisk. Znaczenie k.bezp. informacyjnego będzie wzrastać wraz z upowszechnianiem się stosowania sztucznej inteligencji (SI). Dzięki wysokiej k.bezp. podmioty harmonijnie rozwijają się, co ma istotny wpływ na ich wyższą jakość życia. Wysoki poziom k.bezp. sprzyja także właściwemu projektowaniu i sprawnemu funkcjonowaniu systemów bezpieczeństwa oraz ich większej odporności na zagrożenia. Stopień wypełniania każdej z wymienionych funkcji związany jest z jakością czynników osobowych i strukturalnych oraz z zachowaniem względnej równowagi między nimi. Czynniki te najogólniej biorąc mieszczą się w trzech sferach kultury: mentalno-duchowej, organizacyjnej i materiałowo-technologicznej – oraz w relacjach między nimi. W sferze materiałowo-technologicznej wzrastać będzie znaczenie SI.
W wymiarze strukturalnym warunkiem bezpieczeństwa podmiotów w długiej perspektywie jest zachowanie względnej równowagi między różnymi obszarami bezpieczeństwa, takimi jak bezpieczeństwo informacyjne, ekologiczne i zdrowotne, gospodarcze i polityczne, społeczne i publiczne oraz militarne, a także wiele innych. Wysoki poziom k.bezp. podmiotów sprzyja zachowaniu względnej równowagi między rodzajami bezpieczeństwa, przyczyniając się do ich zrównoważonego rozwoju. Szczególnie ważną funkcję regulacyjną spełnia wtedy mądrość. Jest ona swoistym rdzeniem k.bezp., łączącym z sobą różne wartości i normy oraz inne elementy k.bezp. Mądrość jest także łącznikiem między fenomenami k.bezp. i morale, tworząc psychospołeczny i prakseologiczny system skutecznego działania. Morale spełnia w tym systemie funkcję generatora i zasobnika wewnętrznej siły podmiotu, niezbędnej m.in. do zachowania wytrwałości w procesie doskonalenia k.bezp. i mądrości oraz do skutecznej obrony i ochrony innych podstawowych wartości. Ma to szczególne znaczenie w sytuacjach kryzysowych.
Uszczegóławiając charakterystykę psychospołecznych (mentalno-duchowych) elementów k.bezp., warto podkreślić duże znaczenie sposobów myślenia podmiotów: o sobie i o innych, o świecie przyrody, o bezpieczeństwie („wąskie i negatywne” lub „szerokie i pozytywne”). Ważną rolę spełniają również: sumienie i poczucie przyzwoitości; osobista wrażliwość i stosunek podmiotu do siebie i do innych osób, instytucji i organizacji oraz pozostałych elementów otoczenia; wiara i mądre zaufanie do siebie i innych; zdrowie psychiczne i duchowe; wewnętrzne zrównoważenie, np. między emocjami i rozumem; solidarność i umiejętność myślenia w kategoriach dobra wspólnego; wysokie morale. Splot tych czynników wpływa na sposoby percepcji otoczenia i na wspomnianą jakość ocen sytuacyjnych i decyzji.
Drugi zbiór czynników to elementy kultury organizacyjnej, takie jak: jakość norm i zasad formalnych (np. wspomniana już zasada DDM) i nieformalnych, (np. „bądźmy uczciwi”), którymi podmioty fizyczne i prawne kierują się (albo nie) w różnych sytuacjach. Do czynników tych należą także: jakość prawa i innych regulacji formalnych (przepisów, regulaminów); jakość procedur, np. w szkolnictwie, w służbie zdrowia, w urzędach; sposób i zakres przestrzegania zasad, procedur i przepisów prawa – ich respektowanie i sankcjonowanie; jakość struktur organizacyjnych, np. w domu, instytucji, organizacji; jakość relacji między podmiotami fizycznymi i prawnymi; sposób zorganizowania życia i pracy podmiotów; styl życia i funkcjonowania osób i instytucji.
Trzecia grupa czynników składających się na k.bezp. obejmuje elementy kultury materialno-technologicznej, m.in. następujące: zdrowa żywność i zdrowe środowisko; zdrowe ciało (zdrowie fizyczne człowieka i rodziny); jakość domu i zakładu pracy oraz miejsc publicznych; odpowiednia jakość sprzętu i infrastruktury, szczególnie krytycznej, jakość techniki i nowych technologii (także SI) oraz mądry stosunek do nich podmiotów fizycznych i prawnych.
Odpowiedni poziom i charakter tych trzech grup czynników oraz ich układ (jakość relacji i stopień zrównoważenia między nimi) sprzyja osiąganiu przez podmioty fizyczne i prawne bezpieczeństwa doraźnie i długofalowo. Dzieje się to dzięki: zapewnianiu odporności w wymiarze osobowym i strukturalnym; lepszemu rozpoznawaniu i podejmowaniu wyzwań, szans, zagrożeń i ryzyk w bliższym i dalszym otoczeniu; przewidywaniu zagrożeń i zapobieganiu im oraz skutecznemu przygotowaniu się do ich wystąpienia; wykorzystywaniu szans i umiejętnemu → zarządzaniu ryzykiem. Szczególnie ważne jest zapewnianie rozwoju, najlepiej zrównoważonego i trwałego, jako swoista „ucieczka do przodu”. Znaczenie k.bezp. będzie wzrastać wraz z „kolonizacją Kosmosu” jako warunkiem przetrwania homo sapiens. [Marian Cieślarczyk, Agnieszka Filipek]
Literatura: M. Cieślarczyk, Kultura bezpieczeństwa i obronności, Siedlce 2006 • M. Cieślarczyk, Znaczenie kultury bezpieczeństwa w procesach logistycznych. Na przykładzie pandemii COVID-19 i innych elementów kaskadowej sytuacji kryzysowej, Warszawa 2022 • A.W. Filipek, Poziom i charakter kultury bezpieczeństwa młodzieży akademickiej, Siedlce 2008.