KULTURA STRATEGICZNA – szeroko rozumiana koncepcja kultury strategicznej [k.str.] obejmuje wiele pojęć, z których najczęściej wymieniane są: tradycja, wartości, wzory zachowań, nawyki, symbole, osiągnięcia i różne sposoby dostosowywania się do środowiska oraz rozwiązywania problemów w sytuacji → zagrożeń czy też użycia siły. K.str. jest trwała w czasie, ale jej poszczególne elementy podlegają zmianom. Elementy zasługujące na miano „kulturowych” podlegają ewolucji pod wpływem zmian w technologii (militarnej) oraz zmian w środowisku wewnętrznym i międzynarodowym państwa. K.str. narodu wywodzi się z jego historii, geografii i kultury politycznej i reprezentuje agregację postaw i wzorów zachowań najbardziej wpływowych czynników. Może to być, w zależności od ustroju politycznego państwa, bezpośredni podmiot władzy politycznej, elita polityczna, instytucja militarna, a także opinia publiczna. K.str. definiuje zbiór wzorów zachowań narodu w tak ważnych kwestiach, jak wojna i pokój. Pomaga kształtować postawy narodu w relacjach z innymi narodami w dziedzinie bezpieczeństwa. W szczególności k.str. pomaga kształtować zachowanie w takich kwestiach, jak użycie siły wobec innych podmiotów państwowych, wrażliwość społeczeństwa na zagrożenia zewnętrzne czy też określanie stosunków cywilno-wojskowych.

Czynnik kulturowy był już w starożytności uwzględniany w polityce wojskowej. Wskazywali na to najczęściej przywoływani w tego typu analizach strategicznych Sun Zi w Sztuce wojny i Tukidydes w Wojnie peloponeskiej. Na czynnik kulturowy zwracał także uwagę wybitny pruski wojskowy i teoretyk wojny Carl von Clausewitz. W swojej fundamentalnej pracy O wojnie (1832) stwierdził, że wojna jest zarówno konfrontacją wojskową, jak i zderzeniem woli oraz morale walczących stron. Pod koniec XX w. nastąpiło szczególne docenienie czynnika kultury w badaniach stosunków międzynarodowych, przejawiające się w uznaniu jego wpływu na politykę zagraniczną i bezpieczeństwo państw i narodów, w tym także na sposób prowadzenia wojen. Tego rodzaju swoisty renesans perspektywy kulturowej w badaniach problematyki bezpieczeństwa zaznaczył się w końcowej fazie → zimnej wojny i uległ wzmocnieniu po jej zakończeniu, w dekadzie lat 90. XX w. Wtedy też wielu myślicieli i ważnych aktorów życia politycznego ogłosiło nastanie nowej epoki zwanej w dziejach ludzkości epoką „dywidendy pokoju”. Przekonanie o swoistym „końcu historii”, które prorokował Francis Fukuyama w książce Koniec historii i ostatni człowiek (1992), zostało ochoczo podchwycone przez liczne elity polityczne i naukowe Zachodu, co spowodowało znaczący spadek wydatków na obronę oraz redukcję masowych armii, szczególnie wśród europejskich państw należących do NATO. Jednak już wtedy Samuel Huntington, w scenariuszu rozwoju światowej sytuacji opisanym w książce Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego (1996), ostrzegał przed możliwością zaistnienia konfliktu o zasięgu globalnym, zwanego → zderzeniem cywilizacji reprezentujących odmienne porządki aksjonormatywne.

Jack L. Snyder był pierwszym badaczem, który użył pojęcia k.str. w publikacji The Soviet Strategic Culture: Implications for Limited Nuclear Operations (1977). Analizując strategię nuklearną USA i ZSRR, Snyder doszedł do wniosku, że postęp techniczny w dziedzinie → broni jądrowej nie jest zasadniczym czynnikiem kształtującym strategię militarną. Jego zdaniem ZSRR, określane metaforycznie jako „człowiek radziecki”, kierowało się odmienną logiką i kalkulacją strategiczną niż „człowiek racjonalny”. Samą k.str. zdefiniował jako sumę idei, uwarunkowanych emocjonalnie odpowiedzi i wzorców zwyczajowych zachowań, jakie członkowie narodowej wspólnoty bezpieczeństwa nabyli przez instrukcję lub imitację i jakie podzielają w odniesieniu do strategii nuklearnej. Istotny akapit raportu Snydera dotyczący kształtowania się „sowieckiego trybu myślenia strategicznego” wydaje się aktualny także dzisiaj: przydatne jest patrzenie na sowieckie podejście do myślenia strategicznego jak na unikalną k.str. Jednostki są socjalizowane w swoiście sowieckim trybie myślenia strategicznego. W rezultacie tego procesu socjalizacyjnego zbiór głównych przekonań, postaw i behawioralnych wzorów w odniesieniu do strategii nuklearnej osiągnął stan semipermanencji, który stawia je raczej na poziomie „kultury” niż jedynie „polityki”. Oczywiście postawy mogą zmieniać się w rezultacie przemian w technologii i środowisku międzynarodowym. Jednakże nowe problemy nie są oceniane obiektywnie ‒ widziane są raczej przez pryzmat percepcji udzielanej przez k.str.

Inny amerykański badacz Alastair I. Johnston w artykule Thinking About Strategic Culture (1995) przedstawił k.str. jako zintegrowany system symboli, który działa na rzecz ustanowienia dominujących i długotrwałych preferencji strategicznych, poprzez sformułowanie koncepcji roli i skuteczności siły militarnej w międzynarodowych stosunkach politycznych i poprzez przybranie tych koncepcji w taką aurę faktyczności, że preferencje strategiczne wydają się być unikalne, realistyczne i skuteczne. Z kolei Colin S. Gray w książce Modern Strategy (1999) opisał k.str. jako utrwalone, przekazywane społecznie idee, postawy, tradycje, zwyczaje i preferowane metody, które są mniej lub bardziej specyficzne dla określonej, umiejscowionej geograficznie wspólnoty bezpieczeństwa, cechującej się wyjątkowym doświadczeniem historycznym.

Ogólnie rzecz biorąc, koncepcja k.str. prowadzi nas do poszukiwania odpowiedzi na pytania: jak k.str. służy ustanawianiu pewnych typów zachowań strategicznych jako istotnych oraz jak takie zachowania służą do rozpoznania tożsamości, wartości, wzorów i norm takich podmiotów. Żadna z koncepcji k.str. obecnych w literaturze nie jest wolna od ograniczeń, stąd też wielość debat na temat użyteczności tej czy innej koncepcji. Koncepcja pierwszego pokolenia badaczy (J.L. Snyder, Ken Booth oraz C.S. Gray) została poddana rewizji i modyfikacji przez następne pokolenie, które rozpatrywało k.str. z perspektywy kodu kulturowego wykorzystywanego przez świat polityki. Badacze drugiego pokolenia (Bradley S. Klein i Robert Luckham) przenieśli punkt ciężkości z relacji k.str. i szeroko pojętego społeczeństwa wraz z jego wyspecjalizowanymi organizacjami i instytucjami na relacje występujące pomiędzy k.str., elitami politycznymi i społeczeństwem – z zaakcentowaniem instrumentalnego charakteru k.str. jako narzędzia polityki. Wśród przedstawicieli trzeciego pokolenia badaczy k.str. wymieniani są: A.I. Johnston, Elizabeth Kierr i Kerry Longhurst.

Rashed Uz Zaman uważa, że koncepcje k.str. pierwszego i trzeciego pokolenia różnią się nieznacznie. Przy tym przedstawiciele pierwszego pokolenia (zwłaszcza C.S. Gray) mocno akcentowali w swoich pracach prowadzenie możliwie jak najgłębszych analiz historycznych. Badacze reprezentujący trzecie pokolenie wyłączyli zachowanie z definicji k.str., a także skłonni byli do poddawania analizie najnowszych praktyk i doświadczeń podmiotu stanowiących źródło wartości kulturowych. [Adam Kołodziejczyk]

Literatura: M. Budzisz, Wszystko jest wojną. Rosyjska kultura strategiczna, Warszawa 2021 • A.I. Johnston, Thinking About Strategic Culture, „International Security” 1995, nr 19(4) • R. Wiśniewski, Kultura strategiczna, czyli o kulturowych uwarunkowaniach polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, „Przegląd Strategiczny” 2012, nr 1.