ŁAD JAŁTAŃSKO-POCZDAMSKI – porządek międzynarodowy po drugiej wojnie światowej ukształtowany przez trzy zwycięskie mocarstwa USA, ZSRR i Wielką Brytanię na dwóch konferencjach: w Jałcie (04.02.1945) i w Poczdamie (17.07‒2.08.1945). Ustalenia zawarte w umowach jałtańsko-poczdamskich dotyczyły generalnie trzech kategorii: wzajemne zobowiązania mocarstw sojuszniczych dotyczące tylko mocarstw; ustalenia dotyczące ukarania agresorów; ustalenia odnoszące się do państw trzecich. Zdecydowano m.in. w następujących kwestiach: granic, reparacji, demilitaryzacji, demokratyzacji i podziału pokonanych Niemiec, co oznaczało nieformalny podział stref wpływów między ZSRR a USA i Wielką Brytanią. Po zakończeniu drugiej wojny światowej – tak jak i po pierwszej – zmienił się międzynarodowy układ sił zarówno w skali globalnej, jak i w Europie. Fundamenty ładu jałtańsko-poczdamskiego [ł.jał.-pocz.] zbudowano podczas konferencji Wielkiej Trójki, ale o ostatecznym kształcie przesądziła nowa rywalizacja pomiędzy aliantami. Państwa, które były mocarstwami jeszcze w dobie → ładu wersalskiego, straciły swój dawny status na arenie międzynarodowej. Dotyczyło to nie tylko pokonanych państw Osi. Radykalnie zmniejszyło się także globalne znaczenie Wielkiej Brytanii i Francji. Również inne państwa Europy Zachodniej, pogrążone w powojennym kryzysie, nie były w stanie kreować kształtującego się na kontynencie ładu międzynarodowego. Jednocześnie nastąpił duży wzrost znaczenia ZSRR, zarówno w wymiarze politycznym, jak i militarnym. Wśród państw zachodnich ciężar przywództwa przejęły USA. Oba mocarstwa zaczęły systematycznie budować dwa sojusze militarno-polityczne, które przybrały formalne struktury – w 1945 NATO i w 1955 Układ Warszawski (UW).

Po drugiej wojnie światowej wykształcił się więc ład określany jako bipolarny, dwubiegunowy [→ dwubiegunowość]. Do źródeł polaryzacji tego ładu należy zaliczyć przede wszystkim różnice polityczne, społeczno-ekonomiczne i ideologiczne przy jednoczesnym politycznym, dyplomatycznym oraz militarnym zaangażowaniu obu supermocarstw, które utwierdzały się w przekonaniu, że są predestynowane do kształtowania ładu międzynarodowego według własnych wyobrażeń. Oba mocarstwa traktowały strukturę uczestników stosunków międzynarodowych w sposób hierarchiczny. Na samym szczycie były dwa dominujące mocarstwa, poniżej pozostałe mocarstwa, które były członkami Rady Bezpieczeństwa ONZ, dalej w tej piramidzie było miejsce dla państw, które odgrywały zdecydowanie mniejszą rolę w ładzie międzynarodowym, ale wyróżniały się pod względem niektórych atrybutów mocarstwowości.

Ł.jał.-pocz. wpływał na stosunki międzynarodowe w wymiarze globalnym. Rywalizacja między mocarstwami miała miejsce we wszystkich regionach świata, ale w największym stopniu zdefiniowała ona relacje na kontynencie europejskim. W Europie ł.jał.-pocz. był odbiciem światowego układu sił, w którym nie dominowały już mocarstwa europejskie, ale właśnie USA i ZSRR. Te dwa państwa nie tylko określiły i zdefiniowały większość zasad polityki międzynarodowej, ale także przejęły dyplomatyczne i militarne przywództwo w Europie. To one miały decydującą rolę w debacie na temat losu Niemiec i bezpieczeństwa europejskiego. Ł.jał.-pocz. opierał się przede wszystkim na elementach porządku w relacjach między dwoma mocarstwami oraz swoiście pojmowanym systemie równowagi sił. Był modelem stosunków międzynarodowych, w którym w obu blokach struktura wewnętrzna była zbudowana na nieco innych zasadach. Wprawdzie oba bloki miały wyraźnego lidera i były uporządkowane hierarchicznie, jednak w przypadku bloku wschodniego stopień podległości państw komunistycznych wobec ZSRR był dużo większy niż w przypadku uzależnienia państw zachodnich od USA. Wojskowy wymiar rywalizacji w okresie ł.jał.-pocz. wiązał się z → wyścigiem zbrojeń i zwiększaniem wydatków na cele wojskowe przez oba sojusze.

Ł.jał.-pocz. miał kilka etapów ewolucji. Druga połowa lat 40. XX w. to początki jego kształtowania i narastanie rywalizacji zimnowojennej [→ zimna wojna]. Lata 1949‒1955 to etap instytucjonalizacji obu bloków (powstanie NATO i UW), nastąpił też wówczas pierwszy duży konflikt militarny, w który zaangażowane były oba rywalizujące mocarstwa – wojna koreańska (1950‒1953). Do lat 70. rywalizacja zimnowojenna nabierała dynamiki. Był to efekt m.in. dwóch kryzysów berlińskich (1958 i 1961), kryzysu kubańskiego (1962) czy wreszcie wojny wietnamskiej. Do tego dochodziły kryzysy wewnętrzne w bloku wschodnim, które ZSRR rozwiązywał drogą siłową (Węgry w 1956, Czechosłowacja w 1968). Na początku lat 70. obie strony rywalizacji zimnowojennej dążyły do deeskalacji napięcia pomiędzy blokami. Ważnym krokiem było podjęcie w 1973 r. między NATO a UW rokowań rozbrojeniowych w Wiedniu na temat redukcji zbrojeń i sił zbrojnych w Europie, które trwały z przerwami do 1989 r. Inicjatywy te przyczyniły się do znacznej poprawy atmosfery politycznej oraz wzajemnych stosunków między państwami NATO i UW, co przyspieszyło przygotowania do ogólnoeuropejskiej konferencji bezpieczeństwa. W 1973 r. zwołano → KBWE – Konferencję Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, która zakończyła się w 1975 r. podpisaniem Aktu końcowego KBWE. Został on podpisany przez wszystkie państwa europejskie oprócz Albanii oraz przez USA i Kanadę. Akt wyrażał wolę kooperacji państw w zimnowojennej Europie, m.in. w zakresie bezpieczeństwa europejskiego, gospodarki, nauki, techniki i ochrony środowiska, kultury, kwestii humanitarnych. Był to istotny etap w stabilizacji ł.jał.-pocz. Na początku lat 80. ponownie doszło jednak do eskalacji konfliktu zimnowojennego, co było efektem wkroczenia wojsk radzieckich do Afganistanu (1979) i wprowadzenia stanu wojennego w Polsce (1981).

Ł.jał.-pocz. zaczął ulegać dezintegracji w wyniku procesów zachodzących w samym ZSRR (nieudane próby reform, a potem rozpad państwa w 1991), jak również w jego geopolitycznym otoczeniu (demokratyzacja państw regionu Europy Środkowo-Wschodniej). Konsekwencje tego ładu można było obserwować jeszcze w następnych dekadach. Należały do nich niewątpliwie dysproporcje w rozwoju społeczno-ekonomicznym między państwami byłego bloku wschodniego i zachodniego, a także uzależnienie niektórych państw obszaru byłego ZSRR od Federacji Rosyjskiej. Z drugiej strony dezintegracja porządku jałtańsko-poczdamskiego dała asumpt do istotnych zmian geopolitycznych, które na nowo określiły układ sił w świecie i Europie. [Marcin Chełminiak]

Literatura: J.E. Cronin, The World the Cold War Made Order, Chaos and the Return of History, New York – London 1996 • J.L. Gaddis, Zimna wojna: historia podzielonego świata, Kraków 2005 • Reviewing the Cold War Approaches, Interpretations, Theory, red. O.A. Westad, London ‒ Portland 2000.