ŁAD POZIMNOWOJENNY – porządek międzynarodowy powstały w efekcie dezintegracji → ładu jałtańsko-poczdamskiego, na jego kształt wpłynęły następujące procesy: rozpad ZSRR i zmiana znaczenia geopolitycznego Rosji; rozwiązanie Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej i → Układu Warszawskiego; zjednoczenie Niemiec; poszerzanie struktur euroatlantyckich na Wschód; powstanie w Europie i na świecie nowych organizacji oraz instytucji współpracy regionalnej oraz subregionalnej.
Załamanie ładu z okresu → zimnej wojny miało konsekwencje w wymiarze globalnym i regionalnym. Rosja, sukcesorka ZSRR, wraz z rozpadem ładu bipolarnego straciła status supermocarstwa światowego, które mogło na równi z USA decydować o strukturze światowej sceny międzynarodowej – tym samym na początku lat 90. XX w. musiała zredefiniować na nowo strategię swojej polityki zagranicznej. Położenie geopolityczne Federacji Rosyjskiej predestynowało ją do pełnienia roli pomostu między Europą i Azją, tym bardziej, że zarówno ze względu na historyczną rolę, jak i współczesne znaczenie polityczne w dalszym ciągu była mocarstwem (choć regionalnym), które swoją potęgę opierało na statusie → mocarstwa jądrowego oraz potencjale surowcowym.
Istotnym elementem mającym wpływ na kształt nowego ładu po zakończeniu zimnej wojny była oczywiście globalna polityka USA. Dominacja USA w nowym ładzie zaznaczyła się już częściowo w trakcie pierwszej wojny w Zatoce Perskiej (1990‒1991). Na przełomie XX i XXI w. było to jedyne supermocarstwo, które miało możliwość aktywnego kreowania stosunków międzynarodowych na wszystkich kontynentach.
Koniec ładu jałtańsko-poczdamskiego miał również istotne konsekwencje dla struktury bezpieczeństwa międzynarodowego. Na początku lat 90. XX w. polaryzacja została zastąpiona dominacją jednego mocarstwa przy jednoczesnym odseparowaniu konfliktów regionalnych od ich zimnowojennych powiązań z rywalizacją USA – ZSRR. Większą rolę zaczęły odgrywać niemilitarne aspekty bezpieczeństwa (zagrożenia ekologiczne, wyzwania w zakresie polityki klimatycznej, polityka energetyczna czy bezpieczeństwo informacyjne, dysproporcje społeczno-ekonomiczne pomiędzy Południem i Północą). W nowych uwarunkowaniach zmniejszyła się rola strategicznego odstraszania (deterrence). Trudno było bowiem stosować taką doktrynę w stosunku do nowych źródeł destabilizacji bezpieczeństwa, jakimi były np. zorganizowane grupy przestępcze czy organizacje terrorystyczne.
Po zakończeniu zimnej wojny w wielu środowiskach naukowych, społecznych i politycznych ponownie pojawiły się nadzieje na budowę nowego ładu międzynarodowego opartego na zasadach równości, zanegowaniu rozwiązań siłowych oraz na szacunku dla prawa międzynarodowego. Jednak nowe konflikty zbrojne, szczególnie w byłej Jugosławii i Czeczenii, spowodowały zrewidowanie takiego podejścia. O ile na początku lat 90. ład pozimnowojenny można było określać mianem jednobiegunowego (unipolarnego), o tyle z czasem – m.in. w wyniku odradzania się potęgi rosyjskiej i rosnącego znaczenia mocarstw azjatyckich (Chiny, Indie) – bardziej adekwatnym określeniem stał się porządek wielobiegunowy. Wpływu Rosji czy Chin na ład międzynarodowy na początku XXI w. nie można rozpatrywać bez uwzględniania rosnącej roli nieformalnej grupy państw, do której te dwa mocarstwa należą, czyli BRICS (Brazylia, Rosja, Indie, Chiny, Republika Południowej Afryki). Mimo różnych problemów, z którymi zmaga się każde z tych państw, o charakterze politycznym czy społeczno-ekonomicznym, BRICS jest obecnie główną siłą zdolną rzucić wyzwanie obecnemu światowemu porządkowi i zmienić globalne reguły gry. W sierpniu 2023 ogłoszono planowane na następny rok rozszerzenie o Argentynę, Etiopię, Iran, Arabię Saudyjską, Egipt i Zjednoczone Emiraty Arabskie.
W ewolucji ładu pozimnowojennego istotną rolę odegrały wydarzenia z 11 września 2001 r. i ich następstwa. Część ekspertów ogłosiła wówczas kryzys prawa międzynarodowego, ONZ oraz nieskuteczność koncepcji ładu unipolarnego (z USA na czele). Inni wskazywali z kolei na ponowny wzrost roli państwa i podawali jako przykład pierwsze tygodnie po ataku terrorystycznym, kiedy to USA nie zwróciły się o pomoc polityczno-wojskową do ONZ czy UE, ale zaczęły prowadzić rozmowy z przywódcami najważniejszych państw europejskich: Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec oraz Rosji. W państwach anglosaskich popularna była teza, iż na przełomie XX/XXI w. został zakwestionowany nie tylko ład jałtańsko-poczdamski, ale także ład westfalski (wykształcił się po zakończeniu wojny trzydziestoletniej w 1648 r.) oparty na zasadach suwerenności państwa oraz nieinterwencji.
Poważną próbą zakwestionowania dotychczasowego pozimnowojennego ładu jest na pewno polityka Federacji Rosyjskiej w ostatnich latach, zwłaszcza wobec Ukrainy (aneksja Krymu, „pełzająca” inwazja na Ukrainę od 2014 r. oraz wojna rozpoczęta w lutym 2022). Wydarzenia te nie tylko doprowadziły do nowej zimnej wojny na linii Rosja‒Zachód, ale symbolicznie zakończyły okres pokojowego status quo w Europie, który trwał od rozpadu ZSRR.
Ład pozimnowojenny w drugiej dekadzie XXI w. jest ciągle w fazie transformacji. Pozycja USA i rosnąca rola Chin (a właściwie całego regionu azjatyckiego) na arenie międzynarodowej spowodowały, iż nowy ład światowy nie ma charakteru europocentrycznego. Jedną z fundamentalnych kwestii związanych z jego przyszłością jest pytanie o to, w jaki sposób oceniać charakter tych zmian i czy istnieje możliwość kierowania nimi (global governance) albo przynajmniej minimalizowania ich negatywnych skutków. Patrząc na wciąż kluczową rolę USA w stosunkach międzynarodowych, trzeba jednocześnie pamiętać, że istnienie potężnych Stanów Zjednoczonych jest warunkiem koniecznym dla stabilizacji ładu, ale nie jest to warunek wystarczający. Nie można bowiem pomijać znaczenia innych aktorów, którzy albo już odgrywają istotną rolę w stosunkach międzynarodowych (UE, Chiny, Rosja), albo do niej aspirują (Indie). [Marcin Chełminiak]
Literatura: E. Harrison, Post-Cold War International System, London 2004 • Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku, red. R. Kuźniar, Warszawa 2005 • The Rise and Decline of the Post-Cold War International Order, red. H.W. Maull, Oxford 2018.