ŁAD WERSALSKI – powstały po pierwszej wojnie światowej porządek międzynarodowy, w wyniku zwycięstwa Francji, Wielkiej Brytanii, USA i innych krajów alianckich nad Niemcami i innymi państwami centralnymi, którego bazę stanowiły postanowienia wersalskiego traktatu pokojowego podpisanego w 1919 r. Istotne zmiany w strukturze ładu międzynarodowego były jedną z najważniejszych konsekwencji pierwszej wojny światowej: trzy mocarstwa – carska Rosja, Austro-Węgry oraz imperium osmańskie ‒ zniknęły z mapy politycznej Europy, Francja i Włochy zostały osłabione wojną, a Niemcy były bliskie upadku. Po raz pierwszy tak istotną rolę w sprawach europejskich zaczęły odgrywać USA, które jednak z czasem powróciły do polityki izolacjonizmu.
Po zakończeniu wojny zaczęła się dyskusja na temat nowego porządku na arenie międzynarodowej. Fundamenty ładu wersalskiego [ł.wer.] ustalono na Konferencji Pokojowej w Paryżu (18.01‒28.06.1919). Udział w niej wzięło ponad 30 państw. Podstawowym filarem ładu powojennego, stojącego na straży pokoju, miała być powołana na mocy Traktatu Wersalskiego Liga Narodów (LN). Członkami sygnatariuszami LN były 32 zwycięskie państwa ententy oraz 13 państw neutralnych. Idea powołania tej organizacji była zgodna z idealistyczną, liberalną wizją stosunków międzynarodowych, którą prezentował ówczesny prezydent USA Woodrow Wilson. Opierała się na takich hasłach, jak „pokój przez prawo”, „harmonia interesów” czy „prawo międzynarodowe jako światowy skarbiec wartości moralnych”. Ład międzynarodowy ustanowiony przez LN miał się opierać na podzielanym przez Wilsona przekonaniu, że należy utworzyć związek federacyjny państw republikańskich, który będzie w stanie stabilizować pokój w stosunkach międzynarodowych. Podstawą tego przymierza miał być demokratyczny charakter państw go tworzących.
Nowy ład z jednej strony miał opierać się na klasycznych środkach stabilizacji stosunków międzynarodowych, czyli polityczno-dyplomatycznych powiązaniach oraz potencjale militarnym zwycięskich mocarstw (Wielkiej Brytanii, Francji oraz USA), z drugiej zaś – na nowym multilateralnym systemie bezpieczeństwa, którego filarem miała być LN.
Ł.wer. niemalże od samego początku był poddawany krytyce przez część państw, a dotyczyło to oczywiście przede wszystkim krajów przegranych, czyli Niemiec, Austrii, Węgier czy Bułgarii. Był on zbudowany w znacznej mierze właśnie przeciwko Niemcom, które postrzegały traktat jako niesprawiedliwy, represyjny i uderzający w ich elementarne interesy w wymiarze politycznym, gospodarczym, militarnym czy wreszcie terytorialnym. Nowy porządek okazał się również niekorzystny dla państwa zwycięskiego, czyli Włoch, które nie mogły się pogodzić z faktem, że ich duże straty wojenne nie zostały wynagrodzone korzyściami terytorialnymi w regionie wschodniego Adriatyku. Z czasem te pretensje stały się jednym ze źródeł popularności partii faszystowskiej.
Od początku o osłabieniu wiarygodności i efektywności LN świadczył brak w niej stałej obecności ZSRR (członek LN dopiero od 1934) i Niemiec (członek LN 1926‒1933). Do źródeł słabości LN należy zaliczyć również nieprzystąpienie do niej USA. Ten czynnik może nie był decydujący, ale w znacznej mierze spowodował, iż Liga nie stała się silną organizacja stabilizującą ład międzynarodowy.
Na destabilizację ł.wer. w Europie i na świecie wpłynęły także inne przyczyny, m.in. różnice interesów między zwycięskimi mocarstwami, szczególnie między Francją i Wielką Brytanią, które walczyły między sobą o dominację na Starym Kontynencie, co doprowadziło w efekcie do stopniowego wzmacniania się Niemiec, a także pojawienie się na arenie międzynarodowej państw totalitarnych i autorytarnych, które swoją politykę zagraniczną opierały na zasadach sprzecznych z duchem powstania Ligi.
Bezpośrednią przyczyną, która doprowadziła do erozji ł.wer. był niemiecki rewizjonizm i polityka ustępstw mocarstw zachodnich. III Rzesza zanegowała 7 marca 1936 r. postanowienia traktatu wersalskiego, doprowadzając do remilitaryzacji Nadrenii. Kolejne kroki podjęte w 1938 r. to podpisanie przez Niemcy, Włochy, Francję i Wielką Brytanię układu monachijskiego i rewizja granicy niemiecko-czechosłowackiej, a także Anschluss Austrii przeprowadzony na podstawie plebiscytu, wokół którego było wiele kontrowersji i prawnych wątpliwości.
Upadek ł.wer. ostatecznie przypieczętował wybuch kolejnego konfliktu światowego. Klęska LN jako gwaranta bezpieczeństwa, druga wojna światowa oraz początek rywalizacji dwóch bloków spowodowały głęboki kryzys idealistycznego podejścia do ładu międzynarodowego, który miał być oparty na uniwersalnych wartościach i wspólnym interesie państw oraz prawnym uregulowaniu konfliktów. [Marcin Chełminiak]
Literatura: K. Burk, The Lineaments of Foreign Policy: The United States and a „New World Order”, 1919‒39, „Journal of American Studies” 1992, nr 26(3) • P. Kennedy, Mocarstwa świata: narodziny, rozkwit, upadek. Przemiany gospodarcze i konflikty zbrojne w latach 1500‒2000, Warszawa 1994 • W. Rojek, Historia nowoczesnych stosunków międzynarodowych, Warszawa 2019.