ŁAD WIEDEŃSKI – ład międzynarodowy, który ukształtował się podczas prac kongresu wiedeńskiego w latach 1814‒1815 i którego podstawowe zasady obowiązywały do wybuchu pierwszej wojny światowej w 1914 r. Porządek wiedeński miał ustabilizować sytuację w Europie, zapewnić ład i bezpieczeństwo po niemal ćwierćwieczu wojen toczonych pomiędzy Francją (najpierw rewolucyjną, później pod rządami Napoleona Bonapartego) a zmieniającymi się koalicjami państw europejskich. Wojny te, toczone na obszarze niemal całej Europy (a także poza nią – np. francuska ekspedycja do Egiptu 1798‒1801) przyniosły znaczne zniszczenia, śmierć ok. 1,5 mln ludzi i głębokie zmiany polityczno-gospodarczo-społeczne.

Kongres wiedeński obradujący w latach 1814‒1815 był początkowo zdominowany przez głównych uczestników koalicji antyfrancuskiej: Austrię, Prusy, Rosję i Wielką Brytanię, wspieranych przez słabsze państwa. Podstawowym zadaniem kongresu było zdemontowanie systemu politycznego, w którym to Francja dominowała w zachodniej i centralnej Europie, i zastąpienie go nowym systemem opartym na równowadze sił głównych mocarstw. Pokonana Francja, dzięki zręczności swojego szefa dyplomacji Talleyranda i wykorzystaniu różnic interesów pomiędzy zwycięzcami, uzyskała w negocjacjach pozycję piątego mocarstwa, równorzędnego pozostałym, stąd ukształtowany na kongresie ład nazywano często „europejską pentarchią”, a potocznie „koncertem mocarstw”. Kongres wiedeński miał nie tylko znieść układ geopolityczny, w którym dominowała Francja, ale zakwestionować jak najwięcej przemian, które nastąpiły od wybuchu rewolucji francuskiej w 1789 r. W opinii dominujących na kongresie konserwatystów naruszała ona naturalny porządek społeczny jako bunt przeciwko tradycyjnym wartościom, więc musiała przynieść złe skutki, a ich przezwyciężenie wymagało zanegowana faktów z lat 1789‒1814. Zasadami, które przyświecały kongresowi i budowanemu na jego forum ładowi, były: restauracja – przywrócenie wszędzie, gdzie to możliwe, granic państw i form rządów sprzed 1789 r. (kluczowym elementem była restauracja monarchii Burbonów we Francji); legitymizm – zanegowanie reform, które następowałyby wskutek presji społecznej (powstań, rewolucji) przy akceptacji przemian wypływających z inspiracji władców (przykładem było nadanie przez cara Aleksandra I konstytucji Królestwu Polskiemu); równowaga sił – ta zasada okazała się najważniejsza i najbardziej trwała. Dla jej realizacji w wielu wypadkach rezygnowano z dwóch powyższych pryncypiów. I tak Nadrenię, uprzednio podzieloną na liczne państewka niemieckie, przekazano Prusom. Znacznie powiększono Holandię (o ziemie dzisiejszej Belgii), poszerzono posiadłości austriackie w północnych Włoszech, zagwarantowano neutralność Szwajcarii. Wszystkie te zmiany miały otoczyć Francję relatywnie silnymi państwami, zdolnymi do oporu przeciwko kolejnej próbie podboju. Podobnie w imię równowagi sił podzielono Europę Środkową: zlikwidowano napoleońskie Księstwo Warszawskie, ale nie przywrócono granic rozbiorowych z 1795 r., lecz większość ziem Księstwa (z Warszawą) przyznano Rosji, która na tych ziemiach powołała zależne od siebie Królestwo Polskie, Wielkopolskę oddano Prusom, Kraków stał się osobnym państewkiem – kondominium Austrii, Prus i Rosji (w 1846 r. anektowała je Austria)

Nad utrzymaniem porządku międzynarodowego, czyli równowagi sił, w pierwszym okresie ładu wiedeńskiego czuwało tzw. Święte Przymierze, czyli sojusz chrześcijańskich mocarstw kontynentalnych – Austrii, Prus, Rosji i Francji (1818). Dla utrzymania porządku międzynarodowego zaakceptowano tworzenie przez mocarstwa swoich stref wpływów, a także interwencje wojskowe, które miały chronić status quo (np. francuskie w Hiszpanii, austriackie we Włoszech).

Charakterystyczną cechą tego stuletniego okresu było przeplatanie się stanów stabilności i kryzysów międzynarodowych. Kryzysy dotyczyły głównie sprzeczności interesów głównych mocarstw na obszarze Bliskiego Wschodu, zwłaszcza Imperium Otomańskiego. W ciągu tego stulecia wybuchało wiele konfliktów lokalnych (powstanie Greków przeciwko Turkom, powstanie Belgów przeciwko Holendrom, powstania polskie – listopadowe i styczniowe, powstania okresu Wiosny Ludów, kolejne wojny rosyjsko-tureckie, wojny bałkańskie), rzadkością natomiast były większe wojny pomiędzy europejskimi mocarstwami. Ład wiedeński przyniósł 100 lat względnej stabilizacji i spokoju, a dla społeczeństw europejskich był to czas rozkwitu gospodarczego, znaczącej poprawy poziomu życia, industrializacji. Okres ten charakteryzował się także silną rywalizacją mocarstw, głównie o panowanie i wpływy na obszarach pozaeuropejskich. Dokonała się silna ekspansja kolonialna na inne kontynenty (Afrykę i Azję, podporządkowanie Europejczykom Persji, Indii i Chin). Od połowy XIX w. europejskie mocarstwa musiały uwzględniać politykę USA – nowego mocarstwa z kontynentu amerykańskiego (udane wyparcie wpływów francuskich z Meksyku 1864‒1867), a od końca XIX w. rosnącej siły Japonii na Dalekim Wschodzie (zwycięstwo w wojnie z Rosją 1904‒1905). Ład międzynarodowy terytorialnie poszerzył się na obszary obu Ameryk. [Paweł Turczyński]

Literatura: W. Dobrzycki, Historia stosunków międzynarodowych w czasach nowożytnych, 1815‒1945, Warszawa 1996 • P. Turczyński, Europa w stosunkach międzynarodowych. Rys historyczny, Wrocław 2019 • A. Zamoyski, 1815: Upadek Napoleona i kongres wiedeński, Kraków 2010.