MACHIAVELLEGO DOKTRYNA – jej istotą jest przekonanie, że polityka nie ma nic wspólnego z dziedziną moralności i że liczy się w niej jedynie skuteczność w realizowaniu celów państwa. Stworzona przez Niccolo Machiavellego (1469‒1527), florenckiego polityka, teoretyka polityki, filozofa i pisarza, autora m.in. takich dzieł, jak Książę (1532), O sztuce wojny (1521), Rozważania nad pierwszym dziesięcioksięgiem historii Rzymu Liwiusza (1531) czy Historie florenckie (1532). U podstaw tej doktryny leży negatywna ocena natury człowieka: jest on istotą niezmiennie taką samą, niezmiennie złą. Jest chciwy zysku, zmienny, kłamliwy, niestały w swoich zobowiązaniach, niewdzięczny, mściwy i nikczemny. Sensem jego życia jest samo życie: nieustanne walki i przemiany, radości z odnoszonych zwycięstw i sukcesów oraz przykrości i cierpienia z doznawanych porażek i niepowodzeń. Jedynymi motywami jego postępowania jest interes własny, pragnienie posiadania i żądza władzy. Namiętności i osobiste korzyści to główne sprężyny aktywności człowieka, a posiadanie i bogactwo to zarówno cele, jak i środki każdego działania. Konieczność dyscyplinującej go władzy wynika z tego, że zachowuje się przyzwoicie jedynie wówczas, gdy jest do tego zmuszany. Gdy będzie miał możliwość bezkarnego popełnienia zła, na pewno je popełni.

Zapewnienie bezpieczeństwa państwa oraz zaprowadzenie na jego terenie porządku publicznego wymaga uznania prymatu władzy księcia (państwa) oraz bezwzględnego podporządkowania jej całego społeczeństwa i każdego z jego członków z osobna. Jest to konsekwencją tego, że w polityce nie można kierować się własnymi złudzeniami, lecz jedynie tym, co faktycznie jest. Sprawowanie władzy w państwie musi być więc dostosowane do prawdy o rzeczywistej naturze człowieka, czyli o tym, jakim on rzeczywiście jest i jak się zachowuje. Istotą skutecznego sprawowania władzy jest zatem jej zdolność do adekwatnego rozpoznawania ludzkiej natury oraz zbudowania na tyle silnego państwa, by potrafiło ono panować nad swymi poddanymi ze wszystkimi ich wadami oraz do stałego utrzymywania i ugruntowywania posiadanej władzy. Wymaga to przestrzegania praktycznych zasad prowadzenia działalności politycznej, wśród nich do najbardziej znaczących zaliczają się następujące: w dziedzinie sprawowania władzy lepiej jest budzić strach niż miłość, gdyż gwarantuje on większe posłuszeństwo; lepiej dbać o pozory i efekty zewnętrzne, a nie silić się na hojność i monumentalizm; należy unikać postulatów ekstremalnych; należy zawsze umieć znaleźć kozła ofiarnego; gdy łamie się umowę, winą obarczyć przeciwnika; gdy trzeba, bez skrupułów sięgać po przemoc, terror i okrucieństwo.

W dziedzinie polityki nie powinno się wykluczać działań niemoralnych, gdyż płaszczyzna polityczna jest całkowicie odmienna od moralnej, z którą nie ma nic wspólnego – nie jest ani moralna, ani niemoralna. O ile bowiem w dziedzinie moralności liczy się dobro, o tyle w dziedzinie polityki liczy się jej skuteczność: czyny polityczne są skuteczne bądź nie, zapewniają sukces lub prowadzą do klęski. Stąd też, by osiągać zamierzone cele, władca wykorzystywać może również środki niemoralne, zgodnie z zasadą „cel uświęca środki”. Wynika to z tego, że w polityce sukces usprawiedliwia wszystko, również działania niemoralne, nikt bowiem nie osądza negatywnie tych, którzy zwyciężyli.

W doktrynie Machiavellego gwarantem suwerenności i potęgi państwa jest absolutny władca, dobrze uporządkowane prawa i silna armia. Absolutny władca nie może być skrępowany zasadami ogólnie przyjętej moralności, a jedynym fundamentem i sensem stanowionego przez niego prawa ma być dbałość o własny interes państwa i reprezentującej je władzy. Ponieważ państwo traktowane jest tutaj jako samodzielny podmiot, któremu podporządkowani są jego obywatele, dlatego też polityka polega na skutecznej realizacji celów władzy z wykorzystaniem do tego celu podporządkowanych jej poddanych.

Fundamentalną rolę w państwie odgrywa armia decydująca o jego sile i suwerenności. Sojusze zawierane między poszczególnymi krajami, gwarantujące im pokój i bezpieczeństwo, zależą od ich siły militarnej. Jej podstawą może być jedynie armia składająca się z dobrze wyszkolonych własnych obywateli. Siły militarnej nie są w stanie zapewnić ani wojska posiłkowe (użyczone przez obcego władcę), ani wojska najemne, ponieważ brak im lojalności wobec państwa. Dobry władca powinien poświęcać sile militarnej państwa najwięcej uwagi, powinien znać się na sztuce prowadzenia wojen, nawet jeśli nie stoi bezpośrednio na czele armii. Do niego należy troska o odpowiednią organizację i wyszkolenie wojska. Machiavelli, pozostając pod wpływem pisarzy starożytnych (zwłaszcza Wegecjusza), postulował stworzenie narodowej piechoty, kierującej się przywiązaniem do ojczyzny, a nie chęcią zysku oraz zalecał powrót do zasad rzymskiej taktyki i uzbrojenia żołnierzy rzymskich.

Doktryna Machiavellego stała się podstawą dla makiawelizmu (termin ten upowszechnił XVII-wieczny francuski filozof Pierre Bayle) jako doktryny politycznej, która w dążeniu do wyznaczonych celów politycznych przyzwala na podejmowanie wszelkich niezbędnych działań, w tym również działań niemoralnych, takich jak uciekanie się do podstępu, przemocy, tortur czy zbrodni. Jej uzasadnieniem było przekonanie, iż jedynie silna i pozbawiona skrupułów władza jest w stanie przeciwstawić się egoistycznej i skłonnej do postępowania wbrew zasadom moralnym naturze człowieka i zapanować nad nią. Do doktryny tej nawiązywali m.in. Franciszek Bacon (1561‒1626), Baruch Spinoza (1632‒1677), Charles Louis de Montesquieu (1689‒1755) i Jean Jacques Rousseau (1712‒1778). W Polsce cenił ją zwłaszcza Bartłomiej Keckermann (1572‒1609), który dzieła Machiavellego wprowadził do szkolnego programu nauczania, a później Antoni Kornel Sozański (1823‒1892), który usiłował ją rozpropagować. W XX w. nawiązywali do niej twórcy ideologii narodowo-socjalistycznych, ideologii komunistycznej oraz reprezentanci tzw. realizmu politycznego, głoszący absolutny prymat interesów państwa: Vilfredo Pareto (1848‒1923) i Geatano Mosca (1858‒1941). [Janusz Filipkowski, Joanna Wieczorek-Orlikowska]

Literatura: J. Malarczyk, Doktryna polityczna Machiavellego, „Annales Universitatis Mariae Curie- Skłodowska” 1962, t. 9 • M. Manelli, Machiavelli, Warszawa 1968 • V. Marcu, Machiavelli. Szkoła władzy, Warszawa 1938.