ASEAN; STOWARZYSZENIE NARODÓW AZJI POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ – (ang. Association of South-East Asian Nations) regionalna organizacja międzyrządowa utworzona w 1967 r. przez Filipiny, Indonezję, Malezję, Singapur i Tajlandię. W kolejnych latach dołączyły: Brunei (1984), Wietnam (1995), Laos i Mjanma (1997), Kambodża (1999). Motywem powstania ASEAN było wspólne przeciwstawianie się państw założycielskich rozprzestrzenianiu się komunizmu, zacieśnianie współpracy gospodarczej oraz działania na rzecz ekonomicznej, społecznej i politycznej stabilności w regionie Azji i Pacyfiku.
Siedzibą organizacji jest Dżakarta; 10 państw członkowskich zajmuje powierzchnię 4,52 mln km², zamieszkane jest przez ok. 668 mln osób. Populacja państw członkowskich jest mocno zróżnicowana pod względem religijnym i etnicznym. ASEAN grupuje państwa o różnych systemach politycznych, w tym demokratyczne, autorytarne oraz o systemach hybrydowych.
Deklaracja ASEAN z 1967 r. określiła główne cele organizacji: przyspieszenie wzrostu gospodarczego, rozwoju społecznego i kulturalnego w regionie; promowanie pokoju i stabilizacji w regionie poprzez poszanowanie sprawiedliwości i zasad rządów prawa oraz w przywiązaniu do zasad Karty NZ. Traktat o wzajemnych stosunkach i współpracy ASEAN z 1976 r. określił zasady funkcjonowania: poszanowanie niepodległości, suwerenności, równości, integralności terytorialnej i tożsamości narodowej państw; prawo prowadzenia narodowej egzystencji, wolnej od zewnętrznych ingerencji, przymusu i działań wywrotowych; nieingerencja w sprawy wewnętrzne; pokojowe rozstrzyganie sporów; wyrzeczenie się groźby lub użycia siły; efektywna wzajemna współpraca. Zmiana układu sił w regionie po zakończeniu wojny w Wietnamie (1973) i dynamiczny wzrost gospodarczy przełożyły się na wzrost spójności państw ASEAN. Pojawiły się elementy koordynacji polityki zewnętrznej, w tym ASEAN przyjął wspólne działanie wobec interwencji zbrojnej Wietnamu w Kambodży w 1979 r. Po zakończeniu → zimnej wojny powstrzymywanie rozprzestrzeniania komunizmu w regionie przestało mieć znaczenie, a do organizacji wstąpiły również państwa komunistyczne. Współcześnie ASEAN przede wszystkim skupia się na zacieśnianiu współpracy gospodarczej między państwami członkowskimi, jednak w obszarze jej zainteresowania są także kwestie polityczne, społeczne i w zakresie bezpieczeństwa. Obecny status prawny i ramy instytucjonalne organizacji określa Karta ASEAN z grudnia 2007 r.
System instytucjonalny ASEAN opiera się głównie na organach o charakterze międzyrządowym: Spotkanie Szefów Rządów (pełni funkcję nadrzędną, na najwyższym szczeblu politycznym określa główne kierunki rozwoju organizacji i podejmuje najważniejsze decyzje), konferencje ministerialne (regularne spotkania ministrów spraw zagranicznych ‒ zatwierdzanie programów współpracy, nadzorowanie pracy organów niższego szczebla). Bieżącą działalnością ASEAN zajmuje się Stała Komisja złożona z przewodzącego pracom ministra spraw zagranicznych jednego z państw, sprawującego tę funkcję rotacyjnie przez rok, oraz ambasadorów pozostałych państw członkowskich.
W wymiarze funkcjonalnym organizacja dzieli się na trzy wspólnoty: gospodarczą; polityczną i bezpieczeństwa; społeczno-kulturalną. W obszarze wspólnoty gospodarczej istotnym przełomem było utworzenie w 1992 r. Strefy Wolnego Handlu ASEAN, dzięki czemu obecnie na ponad 90% towarów sprzedawanych wewnątrz organizacji nie są nakładane cła. ASEAN realizuje działania na rzecz zwiększenia poziomu wymiany handlowej i inwestycji wewnątrz organizacji oraz przyciągania inwestycji z zewnątrz. Jednym z celów jest utworzenie jednolitego rynku ze swobodnym przepływem: towarów, usług, inwestycji, kapitału oraz wykwalifikowanej siły roboczej. Główne cele w obszarze wspólnoty politycznej i bezpieczeństwa ASEAN to dialog polityczny w zakresie → środków budowy zaufania oraz utworzenie strefy wolnej od broni jądrowej. W pierwszej kwestii szczególne znaczenie miała Deklaracja o strefie pokoju, wolności i neutralności z 1971, a w drugiej Traktat o południowoazjatyckiej strefie bezatomowej z 1997 r., w ramach którego państwa ASEAN ogłosiły się strefą bezatomową, wyrzekając się wszelkich działań na rzecz pozyskania broni jądrowej. ASEAN aktywnie współpracuje w ramach różnych konfiguracji na rzecz przeciwdziałania głównym zagrożeniom bezpieczeństwa w regionie, w tym: proliferacji broni masowego rażenia; napięciom związanym z morskimi sporami terytorialnymi; przestępczości zorganizowanej; uchodźstwu; terroryzmowi międzynarodowemu oraz niedoborom żywności. Główną rolę w zakresie konsultacji w obszarze politycznym i bezpieczeństwa odgrywa powołane w czerwcu 1994 Regionalne Forum ASEAN (ASEAN Regional Forum, ARF), które skupia 27 członków (2023), w tym wielkie mocarstwa: Chiny, USA i Rosję, a także UE oraz państwa Azji i Pacyfiku. Celem tej inicjatywy jest promowanie dialogu i konsultacji, pokojowe rozwiązywanie sporów oraz budowanie wzajemnego zaufania w regionie i w stosunkach ponadregionalnych.
Państwa ASEAN odgrywają kluczową rolę w rywalizacji między Chinami i USA w regionie Azji Południowo-Wschodniej. Z jednej strony mają bliskie związki gospodarcze z Chińską Republiką Ludową, co daje im duże możliwości rozwojowe, ale też stwarza ryzyko uzależnienia gospodarczego od mocarstwa. Z drugiej strony wzrastają napięcia związane ze sporami terytorialnymi Chin z państwami ASEAN na Morzu Południowochińskim. USA, próbując zapobiec dominacji Chin na akwenie i utrzymać wolność żeglugi, zacieśnia współpracę wojskową z państwami ASEAN, w tym głównie z Filipinami i Wietnamem, co godzi w interesy Chin.
W obszarze wspólnoty społeczno-kulturalnej ASEAN przełomowe było podpisanie Karty ASEAN z 2007 r., w której zawarto zobowiązania w zakresie praw człowieka i demokratycznych wartości oraz powołano Międzyrządową Komisję ds. Praw Człowieka ASEAN. W ramach organizacji realizowana i zacieśniana jest również współpraca kulturalna i naukowo-techniczna. [Łukasz Jureńczyk]
Literatura: International Monetary Fund, Report for Selected Countries and Subjects 2021, https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2021/October [dostęp: 25.10.2022] • L. Maizland, E. Albert, What Is ASEAN?, Council on Foreign Relations, 24.11.2020, https://www.cfr.org/backgrounder/what-asean [dostęp: 25.10.2022].