MIĘDZYNARODOWE ORGANY ŚCIGANIA ZBRODNI – organy, których celem i zadaniem jest wykrywanie zbrodni, zabezpieczanie śladów tych czynów, zbieranie legalnych dowodów na użytek przyszłego postępowania przed sędziami, identyfikowanie i poszukiwanie oraz ujęcie sprawców podejrzanych o dokonanie zbrodni, a wreszcie przygotowanie aktu oskarżenia przedstawianego w sądzie. Pojęcie to należy rozumieć w sensie ścisłym, a nie potocznym; w szczególności należy przestrzec przed pokusą utożsamiania tego terminu z pojęciem „trybunały międzynarodowe” (karne) – nie są to synonimy.
W systemie krajowym (wewnętrznym) do systemu wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych należą m.in. niezawisłe sądy oraz organy ścigania (np. policja, prokuratura). Są one niezależne od siebie, ale są także odrębnymi typami organów. Tymczasem specyfika międzynarodowych trybunałów karnych polega m.in. na tym, że w ramach każdego z nich funkcjonują dwa komponenty: sądowy (sędziowie, izby orzekające) oraz organ ścigania i oskarżający, czyli prokurator. A zatem termin „międzynarodowe organy ścigania zbrodni” ogranicza się tylko do tego drugiego komponentu.
Typologia międzynarodowych trybunałów karnych obejmuje cztery kategorie: 1. trybunał typu norymberskiego; 2. trybunał ad hoc; 3. trybunał z elementami międzynarodowymi („mieszany”); 4. stały trybunał.
Do pierwszej grupy należą: Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Osądzenia Zbrodniarzy Wojennych (Trybunał norymberski) i Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Dalekiego Wschodu (Trybunał tokijski). Do grupy tej należałby również „specjalny trybunał” zapowiadany w traktacie wersalskim z 1919 r. celem osądzenia cesarza Niemiec Wilhelma II Hohenzollerna, jednak nigdy nie został on utworzony.
Do drugiej grupy należą dwa trybunały ad hoc: Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii oraz Międzynarodowy Trybunał Karny dla Ruandy.
W systemie organów zaangażowanych w sprawowanie sprawiedliwości w sprawach karnych na arenie międzynarodowej w latach 90. XX w. pojawiło się nowe interesujące rozwiązanie organizacyjno-prawne (grupa trzecia). Zaproponowano swoiste połączenie mechanizmów krajowych z międzynarodowymi w postaci organów, które wprawdzie znajdują zakorzenienie i lokalizację na terytorium danego państwa, ale równocześnie zawierają różnego rodzaju elementy zagraniczne (albo międzynarodowe). Typowym i najczęściej występującym przejawem tej specyfiki jest mieszany skład takiego trybunału – zarówno kadra krajowa, jak i zewnętrzna – w proporcjach ustalonych w negocjacjach. Stąd spotykane czasami określenia „trybunały mieszane” albo „trybunały hybrydowe”. Formalnoprawną podstawą ich utworzenia jest traktat międzynarodowy w formie porozumienia zawartego pomiędzy rządem zainteresowanego państwa a ONZ. W ramach tej kategorii można wyróżnić dwa typy: jeden o charakterze bardziej krajowym, a drugi – bardziej międzynarodowym. Trybunały pierwszego typu stanowią integralny element systemu organów wymiaru sprawiedliwości danego państwa. Należą do nich: Nadzwyczajne Izby Orzekające w Kambodży, sądy w Kosowie oraz Specjalne Składy Sądzące ds. Poważnych Zbrodni w Timorze Wschodnim. Drugi typ to trybunały międzynarodowe utworzone na podstawie traktatów międzynarodowych, niewchodzące w zakres krajowego systemu wymiaru sprawiedliwości. Przykładami są Specjalny Trybunał dla Sierra Leone, Specjalny Trybunał ds. Libanu, powołane na mocy rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ (odpowiednio z roku 2000 i 2007) na podstawie rozdziału VII Karty NZ.
Jedynym stałym trybunałem jest → Międzynarodowy Trybunał Karny (MTK) utworzony na podstawie Statutu uchwalonego na konferencji dyplomatycznej w Rzymie 17 lipca 1998 r. (wszedł w życie w 2002). MTK odznacza się następującymi właściwościami: jest organem stałym, a nie czasowym; jego jurysdykcja obejmuje ściganie i rozpoznawanie spraw o najcięższe cztery rodzaje zbrodni międzynarodowych: → zbrodni ludobójstwa, → zbrodni przeciwko ludzkości, agresji oraz → zbrodni wojennych; wykonuje powierzone mu uprawnienia w zakresie ścigania i sądzenia jedynie wobec osób fizycznych, a zatem nie podlegają mu ani państwa, ani osoby prawne; jego jurysdykcja ma charakter komplementarny w stosunku do władztwa jurysdykcyjnego poszczególnych państw w sferze karnoprawnej; jest organem niezależnym od ONZ w dwojakim sensie: po pierwsze, nie jest on elementem składowym struktury NZ i, po drugie, stosunki Trybunału z ONZ określa porozumienie. [→ agresja w stosunkach międzynarodowych] [Michał Wojciech Płachta]
Literatura: K. De Meester, The Investigation Phase in International Criminal Procedure, Cambridge 2015 • M. Płachta, Międzynarodowy Trybunał Karny, t. I‒II, Kraków 2004 • The Law and Practice of the International Criminal Court, red. C. Stahn, Oxford 2015.