MIĘDZYNARODOWE PRAWO HUMANITARNE KONFLIKTÓW ZBROJNYCH; MPHKZ – dział prawa międzynarodowego publicznego obejmujący traktatowe i zwyczajowe normy dotyczące ochrony osób wyłączonych z walki (ofiar wojny) i dóbr o charakterze cywilnym oraz ograniczające środki i metody prowadzenia działań zbrojnych, zmierzające do zmniejszenia negatywnych skutków → konfliktów zbrojnych. Zwane również prawem konfliktów zbrojnych, dawniej prawem wojennym (ius in bello). Źródła MPHKZ obejmują: traktaty ogólne dokonujące kodyfikacji i progresywnego rozwoju norm dotyczących konfliktów zbrojnych; umowy międzynarodowe zakazujące lub ograniczające stosowanie konkretnych środków bojowych; normy prawa zwyczajowego (stała i zgodna praktyka państw uznana za prawo). Do pierwszej grupy zaliczają się: 1. cztery konwencje genewskie o ochronie ofiar wojny z 1949 r.: I konwencja o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach czynnych na lądzie, II konwencja o polepszeniu losu rannych, chorych i rozbitków sił zbrojnych na morzu, III konwencja o traktowaniu jeńców wojennych, IV konwencja o ochronie osób cywilnych podczas wojny – wraz z dwoma protokołami dodatkowymi do tych konwencji z 1977 r.: Protokół I – dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych i Protokół II – dotyczący ochrony ofiar niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych; 2. konwencja haska o ochronie dóbr kulturalnych w czasie konfliktu zbrojnego z 1954 r. wraz z Regulaminem Wykonawczym i dwoma protokołami. Grupa druga źródeł MPHKZ to umowy międzynarodowe dotyczące m.in. broni biologicznej i toksycznej (BWC z 1972), pewnych broni konwencjonalnych, które mogą być uważane za powodujące nadmierne cierpienia lub niekontrolowane skutki (CCWC z 1980 wraz z protokołami), broni chemicznej (CWC z 1993), min przeciwpiechotnych (APMBC z 1997), amunicji kasetowej (CCM z 2008).

MPHKZ odznacza się zróżnicowanym zakresem stosowania norm, co oznacza, że zakres zakazów, ograniczeń i obowiązków pozytywnych spoczywających na stronach walczących zależy od uprzedniego związania się poszczególnymi umowami międzynarodowymi (tylko konwencje genewskie z 1949 r. mają powszechne uznanie i zostały ratyfikowane przez wszystkie państwa uznane przez ONZ) i rodzaju konfliktu zbrojnego (międzynarodowy konflikt zbrojny, niemiędzynarodowy konflikt wewnętrzny, umiędzynarodowiony konflikt wewnętrzny).

Normy MPHKZ regulują szereg zagadnień związanych z konfliktem zbrojnym: 1. rozpoczęcie i zakończenie konfliktu zbrojnego; 2. status kombatanta (dotyczy osób uprawnionych do czynnego udziału w działaniach zbrojnych); 3. status → osób cywilnych i osób szczególnie chronionych (np. rannych, chorych i rozbitków, → jeńców wojennych, kapelanów, personelu medycznego); 4. identyfikacja celów wojskowych oraz zasady przygotowania i przeprowadzania ataków, w tym wymagane środki ostrożności; 5. status dóbr cywilnych i obiektów szczególnie chronionych (dobra kultury, szpitale, dobra niezbędne dla przetrwania ludzkości, obiekty obrony cywilnej); 6. metody i środki prowadzenia działań zbrojnych; 7. → okupacja; 8. neutralność i prawne następstwa → stanu wojny w sferze stosunków międzynarodowych.

Do najważniejszych zasad MPHKZ należą: zasada rozróżniania – nakazująca odróżnianie kombatantów od osób wyłączonych z walki oraz celów wojskowych od dóbr o charakterze cywilnym, ograniczając – co do zasady – ataki do tych pierwszych; zasada proporcjonalności – wymagająca zapewnienia równowagi między koniecznością uwzględnienia potrzeb wojskowych a względami humanitaryzmu, czyniąca niedopuszczalnym atak, który mógłby spowodować nadmierne straty w → ludności cywilnej i/lub dobrach cywilnych w porównaniu do konkretnej i bezpośredniej korzyści wojskowej; zasada humanitaryzmu – wymagająca ochrony ofiar wojny i ich praw bez jakiejkolwiek dyskryminacji, zakazująca powodowania zbędnego cierpienia oraz stanowiąca ostateczną wytyczną postępowania w razie braku szczegółowych norm prawnych); zasada konieczności wojskowej – normy MPHKZ przewidują możliwość odstąpienia od nich w ściśle określonych przypadkach z powołaniem się na poważne względy natury wojskowej, tj. strony konfliktu mogą odstąpić od przestrzegania tego prawa, jeśli uchroni je to przed poważnym niebezpieczeństwem. Na skutek procesu humanizacji konfliktów zbrojnych nastąpiło odejście od dotychczasowego prymatu zasady konieczności wojennej jako głównego wyznacznika działań zbrojnych, a względy konieczności wojskowej zostały ograniczone do pojedynczych klauzul konwencyjnych. W niektórych sytuacjach (np. dobra kultury objęte ochroną specjalną czy obiekty i urządzenia zawierające niebezpieczne siły) możliwość powołania się na nią została ograniczona do szczególnie wyjątkowych przypadków. Jakkolwiek MPHKZ zostało stworzone, by ograniczać negatywne skutki działań zbrojnych (dla osób i obiektów wyłączonych z walki), nadal musi zapewniać niezbędną elastyczność i pozwalać na skuteczne przeprowadzanie operacji wojskowych i realizację zadań wyznaczonych przez dowódców.

Zobowiązania wynikające z MPHKZ w zakresie właściwym dla danego rodzaju konfliktu aktualizują się wraz z zaistnieniem konfliktu zbrojnego (rozstrzygające znaczenie ma stan faktyczny, nie jest potrzebne formalne wypowiedzenie wojny), choć w przypadku niemiędzynarodowego konfliktu zbrojnego mogą pojawić się problemy z określeniem stopnia natężenia walk wystarczającego dla uznania, że przekroczono próg wewnętrznego konfliktu zbrojnego (stany wewnętrznych napięć i niepokojów nie są bowiem objęte MPHKZ).

Normy MPHKZ charakteryzuje obecność wielu konkretnych rozbudowanych przepisów prawnych i częste dookreślenie podmiotu zobowiązanego. Nawet w przypadku wypowiedzenia podstawowych traktatów MPHKZ państwo zobowiązane jest do przestrzegania ich postanowień do czasu zakończenia walk. Odrzucono klauzulę powszechnego udziału i zasadę wzajemności, w konsekwencji brak przestrzegania norm MPHKZ przez stronę przeciwną w konflikcie nie zwalnia z obowiązku stosowania się do zawartych w nich zakazów i ograniczeń. Ściśle związany z tym jest zakaz stosowania → represaliów (środków odwetowych) wymierzonych w ludność cywilną (i osoby korzystające ze szczególnego statusu ochronnego) lub obiekty/dobra o charakterze cywilnym. Normy MPHKZ kładą szczególny nacisk na ich należytą implementację (w tym obowiązki w zakresie edukacji i upowszechniania). Poważne naruszenia norm MPHKZ stanowią → zbrodnie wojenne, które nie podlegają przedawnieniu i objęte są uniwersalną jurysdykcją karną. [→ prawa człowieka w czasie wojny] [Marta Szuniewicz-Stępień]

Literatura: N. Melzer, International Humanitarian Law. A Comprehensive Introduction, Geneva 2016 • G.D. Solis, The Law of Armed Conflict. International Humanitarian Law in War, Cambridge 2021 • The Handbook of International Humanitarian Law, red. D. Fleck, Oxford 2013.