MNIEJSZOŚCI NARODOWE I ETNICZNE – kategorie lub grupy ludzi zamieszkujące trwale określone terytorium (zwykle państwo) o różnym stopniu organizacji, mające poczucie wspólnoty wynikającej z cech traktowanych jako wyróżniki członkostwa (np. język, religia, obyczaje, kultura), które stanowią o ich świadomej odrębności od większości i zajmowanej niedominującej pozycji w społeczeństwie. Na podstawie terytorialno-kulturowego kryterium mogą występować bądź jako mniejszości [mn.] narodowe ‒ zbiorowości żyjące poza krajem pochodzenia (np. Węgrzy w Słowacji), bądź jako mn. etniczne, których członkowie powiązani są wspólną kulturą, językiem, tradycją, ale nie można ich utożsamić z żadnym suwerennym narodem (np. Łemkowie w Polsce).
W prawie międzynarodowym oba terminy (mn. narodowe, mn. etniczne) są traktowane zamiennie, przy czym nie ma jednej obowiązującej definicji. W polskim ustawodawstwie nie są synonimami, a kryterium ich rozróżnienia stanowi fakt utożsamiania się (mn. narodowe) bądź nieutożsamiania się (mn. etniczne) z innym narodem zorganizowanym we własnym państwie. Pozostałe kryteria definiujące oba rodzaje mn. są takie same. Mn. narodowe w polskim społeczeństwie to Czesi, Białorusini, Litwini, Niemcy, Ormianie, Rosjanie, Słowacy, Ukraińcy, Żydzi, a mn. etniczne to Karaimi, Łemkowie, Romowie, Tatarzy.
Wyodrębnia się różne typy klasyfikacji mn. W ujęciu ilościowym to grupa, która w stosunku do innej zbiorowości pozostaje w znacznej liczebnej mniejszości i jednocześnie ma pewne specyficzne cechy demograficzne lub społeczno-polityczne. W ujęciu socjologicznym stosowane są kryteria obiektywne i subiektywne opisujące grupy mniejszościowe. Wśród koniecznych atrybutów tych grup wymienia się: stosunkowo niewielką liczebność; odmienność kulturową (np. język, wyznanie, zwyczaje), fizyczną (np. rasa); intersubiektywne poczucie wspólnoty (świadomość własnej odrębności); asymetrię w rozdziale i aktywności w przestrzeni społecznej, politycznej i kulturalnej; ograniczony dostęp do cenionych dóbr (pełnego członkostwa we wspólnocie politycznej, bogactwa, pozycji społecznej); ograniczoną autonomię; interes grupowy skłaniający do obrony swojego statusu; przypisany zwykle charakter członkostwa, niewynikający z wyboru. W ujęciu normatywnym kładzie się nacisk na prawny i obywatelski status określonej kategorii lub grupy osadzonej w historyczno-politycznym kontekście, w celu zapewnienia ochrony członkom tych zbiorowości. Po 1989 r. silny wpływ na rozwój praw mn. miał dominujący paradygmat liberalny, wskazujący na indywidualny charakter praw osób należących do mn. Jego odzwierciedleniem jest uznanie praw mn. za integralną część międzynarodowej ochrony praw człowieka.
Ani w ujęciu normatywnym, ani socjologicznym do kategorii mn. narodowych nie zalicza się ludności tubylczej danego państwa należącej do grup o potwierdzonej autochtoniczności, niedominującej na określonym terytorium, np. Samowie w Norwegii.
Mn. narodowe i etniczne powinny posiadać takie prawa, które pozwolą im na zachowanie własnej tożsamości oraz na uzyskanie takich samych szans na pełne uczestnictwo w życiu kulturalnym, społecznym i politycznym, jakie posiada reszta społeczeństwa. Ochrona ich praw w prawie międzynarodowym i krajowym dotyczy przede wszystkim tych sfer życia społecznego, w których członkowie mn. w naturalny sposób mają mniejsze możliwości niż większość. Dotyczy to głównie sfery praw kulturalnych oraz w mniejszym stopniu praw politycznych, ale także sfery wyznań, języka czy oświaty. Respektowanie praw mn. jest zależne przede wszystkim od ustroju politycznego państwa i prowadzonej przezeń polityki. W wielu krajach występuje problem naruszania ich → bezpieczeństwa kulturowego ze względu zarówno na fakt częstego naruszania ich praw kulturalnych, jak i występowania aktów ksenofobii, nienawiści etnicznej czy → dyskryminacji.
Prawa mn. w Polsce są zagwarantowane konstytucyjnie, art. 35 zapewnia obywatelom polskim należącym do mn. narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury, ponadto mn. narodowe i etniczne mają prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej. W wymiarze międzynarodowym prawa mniejszości gwarantują umowy i deklaracje polityczne, m.in. Konwencja ramowa o ochronie mniejszości narodowych Rady Europy z 1995 r. oraz deklaracja ONZ z grudnia 1992 r. w sprawie praw osób należących do mniejszości narodowych lub etnicznych, religijnych i językowych. [Anna Chabasińska]
Literatura: E. Craig, Who Are The Minorities? The Role of the Right To Self – Identify within the European Minority Rights Framework, „Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe” 2016, nr 15(2) • T. Paleczny, Mniejszość jako socjologiczna kategoria analizy, „Studia Socjologiczne” 1994, nr 133(2).