MOBILIZACJA – jest związana z prawnym i organizacyjnym przygotowaniem (a w praktyce przekształceniem) struktur państwa do funkcjonowania w okresie kryzysu i wojny. Mobilizacja [mob.] dotyczy państwa, jego sił zbrojnych, administracji, gospodarki, jest związana z wprowadzeniem w państwie → stanów nadzwyczajnych na podstawie obowiązujących ustaw. Zgodnie z art. 136 Konstytucji RP powszechna mob. może być zarządzona przez prezydenta na wniosek premiera w przypadku bezpośredniego zewnętrznego niebezpieczeństwa dla państwa. Mob. sił zbrojnych to proces mający na celu przejście ze struktur i etatów czasu pokoju na struktury i etaty przewidziane na czas wojny w celu obrony państwa, jego niepodległości, → suwerenności, nienaruszalności granic, → integralności terytorialnej. Proces ten zależny jest od możliwości ekonomicznych i demograficznych państwa, obejmuje planowanie mobilizacyjne, gromadzenie zasobów rezerw ludzkich i rzeczowych, organizację kierowania mobilizacją, zabezpieczenie bojowe i logistyczne oraz uzupełnianie wojsk w toku działań bojowych. Mobilizacyjne rozwinięcie sił zbrojnych to zorganizowane przejście sił zbrojnych z etatów i organizacji pokojowych na etaty i organizację → czasu wojny. Obejmuje ono szereg czynności w zakresie uzupełnienia jednostek wojskowych: żołnierzami rezerwy, środkami transportowymi i maszynami, sprzętem, środkami logistycznymi zgodnie z ustalonymi dla danej jednostki normami i tabelami należności na czas wojny. Jednostka mobilizowana (nowo formowana) to → jednostka wojskowa nowo formowana lub istniejąca w czasie pokoju, która ze względu na niewielki stan osobowy nie ma możliwości samodzielnego zrealizowania zadań związanych z przejściem na struktury, etaty wojenne (przyjęcie żołnierzy rezerwy, pojazdów pobieranych z gospodarki narodowej, pobranie zapasów) w momencie ogłoszenia mob. Zadanie związane z organizacją jej mobilizacyjnego rozwinięcia powierzane jest innej jednostce, tzw. jednostce mobilizującej, którą może być np. wojskowy oddział gospodarczy. W celu zabezpieczenia zasobów osobowych do tego typu jednostek w czasie pokoju wydziela się i utrzymuje tzw. zalążki mobilizacyjne (żołnierze pełniący aktualnie służbę wojskową w jednostce mobilizującej lub w innej jednostce wojskowej), które po ogłoszeniu mob. zostaną przekazane do zapoczątkowania mobilizacyjnego rozwinięcia jednostki mobilizowanej. Jednostka mobilizująca to jednostka organizacyjna istniejąca w czasie pokoju, którą podczas mob. (osiągania gotowości bojowej) uzupełnia się do etatu i norm należności czasu wojny, jej dodatkowym zadaniem jest organizacja mobilizacyjnego rozwinięcia innych jednostek wojskowych (jednostek mobilizowanych). W czasie pokoju jednostki mobilizujące opracowują dokumenty mobilizacyjne, zwracają się do wojskowych centrów rekrutacji w celu zabezpieczenia potrzeb mobilizacyjnych (żołnierze rezerwy, środki transportowe, maszyny i inne urządzenia), które wynikają z etatów wojennych jednostki wojskowej. Ponadto występują o zabezpieczenie świadczeń osobistych i rzeczowych oraz organizują akcje kurierskie zabezpieczające doręczenie dokumentów powołania.
Karta mobilizacyjna to dokument powołujący żołnierza rezerwy, pracownika wojska lub inne osoby niebędące pracownikiem na przydział mobilizacyjny do określonej jednostki wojskowej w przypadku zarządzenia mob. Stanowi dokument potwierdzający nadanie w czasie pokoju przydziału mobilizacyjnego oraz pracowniczego przydziału mobilizacyjnego, zobowiązuje osobę powołaną do stawienia się we wskazanym terminie do jednostki wojskowej lub (w zależności od przydziału) do pozostania w gotowości do powołania w terminie późniejszym. Karta wydawana jest przez organ administracji wojskowej (wojskowe centra rekrutacji), jest to druk ścisłego zarachowania. Uchylanie się od obowiązku służby wojskowej wskazanej w kacie mobilizacyjnej skutkuje karą pozbawienia wolności.
Demobilizacja to odwrotność mob., związana jest z przejściem ze stanu wojennego w stan pokojowy. To czynności związane z rozformowaniem jednostek specjalnie sformowanych na czas wojny, powrotem do stanu etatów czasu pokoju, sprzedażą lub zniszczeniem zbędnych zapasów wojskowych i broni. [Sylwia Wojnarowska-Szpucha]
Literatura: J. Jankowski, J. Wojnarowski, Planowanie mobilizacyjnego rozwinięcia jednostki wojskowej, Warszawa 2012 • Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa, red. J. Pawłowski, B. Zdrodowski, M. Kuliczkowski, Toruń 2020 • J. Wojnarowski, Mobilizacja sił zbrojnych szansą utrzymania bezpieczeństwa Polski, Warszawa 2008.