MORGENTHAU DOKTRYNA REALIZMU – koncepcja współczesnego realizmu jako doktryny politycznej odnoszącej się do stosunków międzynarodowych. Hans J. Morgenthau (1904‒1980), urodzony w Niemczech amerykański politolog i historyk, znany jako czołowy analityk roli władzy w polityce międzynarodowej, przedstawiciel powojennego realizmu politycznego. Po okresie idealizmu, który dominował w okresie międzywojennym, tragicznych doświadczeniach drugiej wojny światowej, nastąpił renesans realizmu [real.], którego korzenie tkwiły w starożytności. Morgenthau [Mor.] w pracy Polityka między narodami. Walka o potęgę i pokój (1948) zawarł sześć zasad teorii realistycznej. Po pierwsze, stosunkami politycznymi rządzą obiektywne, niezależne od człowieka prawa, głęboko zakorzenione w naturze ludzkiej, a więc zrozumienie obiektywnych praw polityki wymaga poznania natury człowieka. Po drugie, politycy myślą i działają używając pojęcia interesu, który postrzegany jest jako władza (siła). Według Mor. pojęcie → interesu narodowego nie zakłada ani naturalnie pokojowego harmonijnego świata, ani nieuchronności wojny jako konsekwencji dążeń wszystkich narodów do realizacji ich narodowych interesów. Wręcz przeciwnie – uważał on, że nieustanny konflikt i zagrażająca ludziom wojna ulegają redukcji poprzez stałe przystosowywanie się sprzecznych interesów dzięki działaniom dyplomacji. Po trzecie real. zakłada, że kluczowe pojęcie interesu zdefiniowanego w kategoriach potęgi jest kategorią obiektywną i uniwersalnie ważną, ale nie ustaloną raz na zawsze, zawsze odnosi się do ochrony fizycznej, politycznej i kulturowej. Real. za najważniejszy cel uważa samo przeżycie (przetrwane), a dopiero po jego spełnieniu można dążyć do innych celów. Idea interesu naprawdę jest istotą polityki, niezależną od okoliczności czasu i miejsca. W istocie interes jest zasadą nadrzędną i niemal każdy człowiek jest pod jego wpływem. Po czwarte, uniwersalne zasady moralne nie mogą być stosowane w działaniach państw w spekulatywnym znaczeniu, lecz muszą być dookreślone przez konkretne okoliczności czasu i miejsca. Innymi słowy, moralność państwa różni się od moralności jednostek. W tej warstwie Mor. był kontynuatorem myśli Nicolò Machivellego, Reinholda Niebuhra czy Maksa Webera. Współczesny real. polityczny jest świadomy moralnego znaczenia działania politycznego, ale jest również świadomy nieuniknionego napięcia pomiędzy nakazami moralnymi a wymogami skutecznego działania politycznego. Dostrzegając nieuchronną sprzeczność w polityce pomiędzy moralnością a polityką, Mor. przejął Weberowską etykę odpowiedzialności, której istotą jest odróżnienie skutków od motywów. Po piąte, Mor. kwestionuje utożsamianie moralnych aspiracji konkretnego narodu z uniwersalnymi prawami, które rządzą wszechświatem, gdyż prowadzi to do nieuprawnionego używania powszechnych wartości moralnych jako przykrywki dla swoich partykularnych aspiracji i działań. Odrzuca więc wszelkie teorie „narodów wybranych”, których wszystkie niegodziwości uzasadniane są realizacją określonej uniwersalnej misji. Po szóste, według Mor. polityka jest autonomiczną sferą ludzkiej aktywności, a tym samym działania polityczne można oceniać wyłącznie za pomocą kryteriów politycznych; kwestionował on wprowadzanie do polityki racji religijnych czy ideologicznych – podstawowa kategoria polityki, czyli interes, ma charakter obiektywny, a tym samym analizowanie ich za pomocą innych kryteriów może prowadzić na manowce. Nie oznacza to jednak całkowitej amoralności polityki, a jedynie ostrzeżenie przed wprowadzaniem w życie polityczne ideałów uniwersalnego zaufania i współpracy, który w niektórych sytuacjach może
prowadzić do klęsk.

Doktryna Mor. stała się podstawą real. współczesnego oraz założeń polityki zagranicznej w wielu państwach, będąc zaprzeczeniem idealizmu opierającego się na ideach zaufania i współpracy. [→ realizm] [Sławomir Sadowski]

Literatura: J. Czaputowicz, Teorie stosunków międzynarodowych. Krytyka i systematyzacja, Warszawa 2008 • H.J. Morgenthau, Polityka między narodami. Walka o potęgę i pokój, Warszawa 2010.