NAJEMNICTWO – zjawisko polegające na uczestnictwie w konflikcie zbrojnym żołnierzy najemnych – najemników, czyli osób nie związanych obywatelstwem, pochodzeniem, ideologią, religią czy inną formą wspólnoty ze stroną konfliktu, na rzecz której walczą, a których podstawową motywacją do walki jest wynagrodzenie finansowe. W najemnictwie [naj.] uczestniczą: z jednej strony ludzie gotowi walczyć (sprzedawać swoje kompetencje militarne) na rzecz podmiotu, od którego oczekują wynagrodzenia (cele walki są im obojętne), z drugiej strony podmiot, który ma środki na ich wynajęcie (decyduje umiejętność walki, inne cechy najemników są mało ważne). Podmiotem nie musi być państwo – także prywatne przedsiębiorstwo czy osoba fizyczna. Wobec naj. społeczność międzynarodowa w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat podjęła wiele prób w celu ograniczenia jego skali na świecie, przyjmując prawne rozwiązania zarówno na płaszczyźnie powszechnej, jak i regionalnej.
Naj. i formacje najemne mają bardzo długą historię, sięgającą najstarszych cywilizacji Bliskiego Wschodu, dużą sławę zdobyli najemnicy starożytnej Grecji, posługiwali się nimi Rzymianie i władcy średniowiecznej Europy. Często najemnikami byli przedstawiciele plemion, narodowości i narodów, które wykształciły szczególne umiejętności posługiwania się bronią i cechy wojowniczości. Szczyt popularności naj. to okres wojny trzydziestoletniej w Niemczech (1618‒1648); własne armie najemnicze utrzymywały też kompanie handlowe. Od XIX w. naj. stopniowo zanikało, ponieważ państwa budowały potężne armie poborowe, aczkolwiek tworzyły też legie cudzoziemskie – francuską Légion étrangère (utworzoną w 1831) wykorzystywano głównie do podbojów kolonialnych, a potem do utrzymania w ryzach ludności imperium kolonialnego.
Renesans naj. nastąpił w drugiej połowie XX w., w okresie dekolonizacji, kiedy to zarówno broniące swoich posiadłości imperia kolonialne, jak i tworzące się armie państw postkolonialnych, a także rozmaite ruchy separatystyczne korzystały z najemników (głównie rekrutowali się spośród weteranów drugiej wojny światowej, zarówno byłych żołnierzy Waffen-SS ściganych za zbrodnie wojenne, jak i obywateli państw podporządkowanych ZSRR w nowym → ładzie jałtańsko-poczdamskim, którzy nie mogli wrócić do swoich ojczyzn).
Kolejny nowy etap rozwoju – tzw. nowe naj. – rozpoczął się w latach 90. po zakończeniu → zimnej wojny. Wiele państw znacząco redukowało budżety obronne, pragnąc jednak utrzymać swoje zdolności militarne – rozwiązaniem było zlecanie podwykonawstwa różnych operacji wojskowych podmiotom komercyjnym. Jednocześnie tworzył się nowy rynek zapotrzebowania na usługi wojskowe i usługi ochrony – rosnące w procesie globalizacji wielkie korporacje. Ich potrzeby obejmowały m.in. ochronę inwestycji w bogactwa naturalne na obszarach politycznie niestabilnych. Powstawały wyspecjalizowane firmy komercyjne, → prywatne kompanie wojskowe, ang. Private Military Companies, PMC – podmioty gospodarcze oferujące usługi w zakresie bezpieczeństwa militarnego oraz ochrony, w ramach procesu → prywatyzacji bezpieczeństwa. PMC rekrutują tysiące pracowników określanych jako kontraktorzy (zatrudniani na podstawie kontraktu), świadczą szeroki asortyment usług. Najbardziej znane (także od strony brutalności i lekceważenia prawa konfliktów zbrojnych) są: amerykańska firma Blackwater (szczególnie aktywna podczas interwencji w Afganistanie i Iraku) i rosyjska Grupa Wagnera (prowadząca operacje na Bliskim Wschodzie, w obszarze b. ZSRR, w wojnie Rosji przeciwko Ukrainie). Najsilniejsze z tych firm są wręcz partnerami firm zbrojeniowych, zamawiając specjalne typy sprzętu wojskowego tradycyjnie zastrzeżonego dla sił zbrojnych państw (helikoptery, wozy bojowe, łodzie patrolowe, drony).
O ile za schyłek tradycyjnego naj. można uznać upadek w 1997 r. dyktatora Zairu Mobutu Sese Seko (nie zdołały obronić go oddziały tradycyjnych najemników werbowane pośpiesznie na całym świecie), o tyle nowe naj. – wojskowe usługi kontraktorskie – zaistniały w pełnym wymiarze podczas amerykańskiej okupacji Iraku po 2003 r. Szacuje się, że walczyło tam ok. 35‒40 tys. kontraktorów (czyli więcej niż żołnierzy armii brytyjskiej), przy tym ich działania zbrojne charakteryzowały się częstymi przypadkami łamania norm → międzynarodowego prawa humanitarnego konfliktów zbrojnych. Ponadto nowych najemników wykorzystywano w walkach z ruchami narodowowyzwoleńczymi oraz do obrony niedemokratycznych reżimów. Brali udział w zamachach stanu i puczach.
Społeczny status najemnika malał od czasu rewolucji francuskiej (armia, jako siła zbrojna narodu, powinna zrzeszać idealistów i bohaterów, a nie ludzi walczących dla pieniędzy), a jednocześnie po drugiej wojnie światowej naj. zaczęło być penalizowane w prawie międzynarodowym. Uznano, że najemnikowi nie przysługują prawa kombatanta (czyli osoby uprawnionej do walki w świetle prawa konfliktów zbrojnych) na polu walki (strony walczące przeciwko najemnikom nie muszą więc wobec nich przestrzegać tego prawa – zakłada się, że najemnik również go nie przestrzega).
W protokole dodatkowym z 1977 r. do konwencji genewskiej za najemnika uznaje się każdego, kto: został specjalnie zwerbowany w kraju lub za granicą do walki w konflikcie zbrojnym; rzeczywiście bierze udział w działaniach zbrojnych, głównie w celu uzyskania korzyści materialnej; otrzymał obietnicę wynagrodzenia materialnego wyraźnie wyższego od tego, które jest przyrzeczone lub wypłacane kombatantom mającym podobny stopień i sprawującym podobną funkcję; nie jest obywatelem strony konfliktu ani stałym mieszkańcem terytorium przez nią kontrolowanego; nie jest członkiem sił zbrojnych strony konfliktu; nie został wysłany przez państwo inne niż strona konfliktu w misji urzędowej jako członek sił zbrojnych tego państwa. Powyższe cechy powinny występować łącznie. W 2001 r. poszerzono tę definicję: dodano zapis, iż za najemnika uznaje się też osobę zatrudnioną do dokonania zamachu stanu, a także zmian terytorialnych w danym państwie (nawet jeśli nie przystąpiła do wykonywania zadań). Już wcześniej, w rezolucji ONZ z 1968 r. społeczność międzynarodowa uznała, że wykorzystywanie najemników przeciwko ruchom narodowowyzwoleńczym jest karalne jako akt kryminalny, a sami najemnicy są wyjęci spod prawa, w przypadku pojmania są traktowani jak przestępcy, odpowiadają jednak za swoje czyny z zachowaniem gwarancji procesowych. W deklaracji zasad prawa międzynarodowego dotyczących przyjaznych stosunków i współdziałania państw zgodnie z Kartą NZ z 1970 r. przyjęto, że każde państwo ma obowiązek powstrzymywania się od organizowania lub zachęcania do organizacji zbrojnych sił nieregularnych lub zbrojnych grup, nie wyłączając najemników, w celu wtargnięcia na terytorium innego państwa. Deklaracja ta to jednak tzw. prawo miękkie (formalnie nie wiąże państw członkowskich ONZ).
Mimo stopniowego delegalizowania naj. jako profesji nie można spodziewać się szybkiego zaniku tej działalności. Wiele podmiotów posiada odpowiednie zasoby, by dla realizacji swoich interesów niezależnie od umów międzypaństwowych kupować sobie siłę zbrojną, zwłaszcza jeśli mają one duży potencjał gospodarczy bądź polityczny (państwo poszerzające swoje strefy wpływów, duża korporacja zabezpieczająca swoje inwestycje, sekta religijna obiecująca swoim bojówkarzom „bożą opiekę”).
[Paweł Turczyński]
Literatura: R. Pelton, Najemnicy XXI wieku, Warszawa 2008 • P. Turczyński, Bezpieczeństwo europejskie: systemy, instytucje, funkcjonowanie, Wrocław 2011 • W. Urban, Nowożytni najemnicy, Warszawa 2008.