NATO; ORGANIZACJA TRAKTATU PÓŁNOCNOATLANTYCKIEGO – (ang. North Atlantic Treaty Organization) organizacja międzynarodowa o charakterze polityczno-wojskowym (sojusz polityczno-wojskowy) utworzona na podstawie traktatu północnoatlantyckiego (North Atlantic Treaty) zawartego 4 czerwca 1949 r. przez 12 państw; nazywana też Sojuszem Północnoatlantyckim. W skład NATO wchodzi 31 państw – w kwietniu 2023 dołączyła Finlandia, która wniosek o przystąpienie zgłosiła w maju 2022, po agresji zbrojnej Rosji na Ukrainę; wówczas też wniosek zgłosiła Szwecja, oczekująca na przyłączenie (stan listopad 2023). NATO to sojusz obronny, obrony zbiorowej, który ma zapewnić swoim członkom wzajemną pomoc w razie agresji zbrojnej. Obszarem działania są terytoria państw członkowskich, Morze Śródziemne oraz Ocean Atlantycki na północ od Zwrotnika Raka.

Aktem prawnym, podstawą działań NATO jest traktat północnoatlantycki, nazywany często traktatem waszyngtońskim. Dokument zawiera przede wszystkim zobowiązania sojusznicze – wobec siebie (z osobna) i sojuszu jako całości. Zobowiązania natury ogólnej, w zakresie przestrzegania określonych norm i zasad, dotyczą: załatwiania sporów za pomocą środków pokojowych; powstrzymywania się od użycia siły; przyczyniania się do rozwoju pokojowych i przyjaznych stosunków międzynarodowych.

Zobowiązania dotyczące podjęcia określonych działań opisane są w trzech artykułach (3‒5), przy czym art. 5, szczególnie ważny, dotyczy zobowiązań stricte wojennych, obligujących do reakcji w sytuacjach zaistniałego → casus foederis. Zgodnie z nim strony zgadzają się, że → napaść zbrojna na jedną lub więcej z nich w Europie lub Ameryce Północnej będzie uznana za napaść przeciwko nim wszystkim i dlatego zgadzają się, że jeżeli taka napaść nastąpi, to każda z nich w ramach wykonywania prawa do indywidualnej lub zbiorowej samoobrony, uznanego na mocy artykułu 51 Karty NZ, udzieli pomocy stronie/stronom napadniętym, podejmując niezwłocznie działania, które uzna za konieczne, zarówno samodzielnie, jak i w porozumieniu z innymi stronami, łącznie z użyciem siły zbrojnej, w celu przywrócenia i utrzymania bezpieczeństwa obszaru północnoatlantyckiego (który określony jest w art. 6).

Po zakończeniu → zimnej wojny, w zmienionych realiach, wobec nowych wyzwań i zagrożeń, Sojusz wziął na siebie szereg dodatkowych zadań związanych z odpowiedzialnością za bezpieczeństwo nieograniczające się do obszaru traktatowego. Przybrały one m.in. postać operacji pokojowych (w tym wymuszania pokoju), stabilizacyjnych – operacji z użyciem sił zbrojnych. W istocie były to sytuacje nieopisane w art. 5 (określane jako wykraczające poza art. 5). Treści zobowiązań zawarowanych traktatem z 1949, uszczegółowione w Koncepcji strategicznej Sojuszu z 1999 r., obligują do solidarnego udziału w rozwiązywaniu kryzysów zarówno w obrębie NATO, jak i poza jego granicami, do udziału w operacjach wspierania pokoju. Sposób, w jaki nowe zobowiązania mają być realizowane, pozostaje o wiele bardziej dowolny aniżeli w przypadku art. 5. Zakończenie zimnej wojny zmieniające kontekst funkcjonowania traktatu północnoatlantyckiego nie wniosło w jego treściach żadnej zmiany. Zmieniła się natomiast przez poszerzenie interpretacja art. 5 oraz 6. Artykuł 5 został zastosowany tylko jeden raz, poprzez zgodne uznanie, że na jednego z członków Organizacji dokonano napaści zbrojnej – ofiarą napaści organizacji terrorystycznej Al-Kaida były USA (11 września 2001).

Nowe pozatraktatowe misje NATO zapoczątkowały udane operacje wspierania pokoju w Bośni i Hercegowinie w 1993 r. Najbardziej znaczące misje/operacje Sojusz przeprowadził na Bałkanach, a następnie w Afganistanie. Znaczny zakres wysiłków, działań sojuszniczych na przełomie XX i XXI w. przeniósł się faktycznie z obszaru obrony własnego terytorium na kształtowanie bezpiecznego środowiska, czyli na działania pozatraktatowe. Istotna zmiana – jednoznaczne określenie priorytetowego traktowania obrony wspólnej – nastąpiła po 2008 – agresji Rosji przeciw Gruzji i szczególnie po agresji przeciw Ukrainie w 2014. Wśród podjętych działań szczególne znaczenie ma wzmocnienie wschodniej flanki Sojuszu.

NATO było (i jest) sojuszem efektywnym. Jego cel główny – zapewnienie wolności i bezpieczeństwa wszystkim państwom członkowskim – został bez wątpienia osiągnięty. Cel ten był spełniany w czasie pokoju i kryzysów. Efektywność w zakresie obrony wspólnej, w warunkach rzeczywistej napaści na jednego lub więcej państw sojuszniczych, uruchomienia art. 5, nie została jak dotąd zweryfikowana. [Bolesław Balcerowicz]

Literatura: R.D. Asmus, NATO. Koncepcja bezpieczeństwa w XXI wieku, Warszawa 1997 • B. Balcerowicz, Sojusz a obrona narodowa, Warszawa 1999 • R. Kupiecki, NATO u progu XXI wieku, Warszawa 2000.