NEUTRALNOŚĆ – zgodnie z tradycyjnym podejściem stan prawny państwa niebiorącego udziału w wojnie; neutralność [neut.] była skutkiem wojny i zanikała wraz z jej zakończeniem. Państwo mogło być jednocześnie neutralne w jednym konflikcie zbrojnym i stroną w innym. Jest to najstarsza forma neut. określana jako neutralność wojenna (czasowa). Od najdawniejszych czasów neut. towarzyszyła wojnie, stąd często wskazuje się na jej długi rodowód. Udokumentowane przypadki zachowań neutralnych odnajdujemy na starożytnym Bliskim Wschodzie. Nie można jednak w odniesieniu do starożytności mówić o neut. jako instytucji prawnej, albowiem nie istniały prawo i obowiązki z niego wynikające. Podobnie w przypadku średniowiecznej Europy, jednakże w ówczesnych wojnach coraz częściej można było zaobserwować postawy neut.
W umocnieniu idei neut. istotną rolę odgrywała praktyka szwajcarska oraz rozwiązania amerykańskie. Trwałe pozostawanie z dala od toczonych wojen przyjęło postać statusu prawnomiędzynarodowego neutralności wieczystej (stałej, permanentnej). Jej ustanowienie następowało przede wszystkim poprzez umowę międzynarodową lub akt wewnętrzny, każdorazowo umocowany w prawie międzynarodowym lub gwarantowany. Neut. wieczystej mogły towarzyszyć gwarancje międzynarodowe zbiorowe lub indywidualne. Ten status prawnomiędzynarodowy odnosił się do czasów pokoju i do konkretnego państwa. Po nieudanej próbie ustanowienia trwałej neut. Malty w 1802 r. mocarstwa uznały długą tradycję neut. Szwajcarii i ostatecznie na Kongresie Wiedeńskim w 1815 r. ogłosiły oficjalną deklarację uznania helweckiej neut. Również Szwecja zadeklarowała trwanie przy neut. w czasach pokoju i we wszystkich wojnach bez sformalizowania swojego statusu. Wieczysta neut. była widoczną wskazówką dla ustanowienia neut. Belgii (1830) i Wielkiego Księstwa Luksemburga (1867). Jednak w obu przypadkach można mówić o narzucaniu neut. przez wielkie mocarstwa, podobnie w przypadku neutralizacji niektórych terytoriów: Kraków 1815, Kongo 1885, Wyspy Samoa 1888.
Zasady prawa neut. opierały się na normach prawa zwyczajowego. Zostały skodyfikowane w decydującym stopniu przez deklarację paryską z 1856 r., konwencje haskie z 1907, a także konwencje genewskie. Konsekwencją przyjęcia tego statusu było nieprzystępowanie do sojuszy wojskowych, zakaz instalowania obcych baz wojskowych oraz wchodzenia w powiązania gospodarcze uniemożliwiające wypełnianie zobowiązań w przypadku wojny. Na państwie wieczyście neutralnym ciąży obowiązek wojskowej ochrony neut. – tzw. neut. zbrojna. Neut. przybrała wymiar integralny, który przetrwał do końca pierwszej wojny światowej. Szwajcaria, decydując się na przystąpienie do systemu bezpieczeństwa zbiorowego Ligi Narodów, zrezygnowała z dotychczasowego statusu na rzecz tzw. neutralności kwalifikowanej (różnicującej). W zamian za uznanie statusu neut. przez Ligę Narodów zadeklarowano udział w sankcjach gospodarczych nakładanych przez tę organizację.
Szwajcaria i Szwecja nie bez trudności zachowały neut. w obu wojnach światowych. Po zakończeniu drugiej wojny światowej ONZ nie była skłonna formalnie zwolnić państwa neutralne z udziału w sankcjach wojskowych, co było bezpośrednim powodem pozostawania Szwajcarii poza tą organizacją. Szwecja przystąpiła do ONZ w 1946. Doktryna neut. w XX w. kształtowała się pod znaczącym wpływem Szwajcarii, która postulowała daleko idące samoograniczenia w polityce zagranicznej, spowodowane kwestionowaniem tuż po zakończeniu wojny statusu neut. przez zwycięskie mocarstwa. Wzorując się na Szwajcarii status wieczystej neut. przyjęła Austria w 1955.
Dominujące w okresie powojennym podejście prawno-polityczne wprowadza podział na neut. wieczystą (Szwajcaria i Austria) oraz faktyczną (Szwecja, Finlandia, Irlandia), będącą wyrazem woli państwa niepotwierdzoną w traktatach międzynarodowych. Wszystkie państwa neutralne odwoływały się do zasad tradycyjnego prawa neut. i uprawiały podobną politykę neut.
Państwa neutralne w okresie → zimnej wojny osiągnęły wysoką pozycję na arenie międzynarodowej, m.in. dzięki znaczącej intensyfikacji polityki dobrych usług, a przede wszystkim wprowadzeniu tzw. aktywnej polityki neut. jako pomostu między Wschodem a Zachodem. Z kolei w okresie odprężenia szczególnie wyraźnie realizowane było z powodzeniem tzw. podejście pozablokowe do problematyki bezpieczeństwa europejskiego oraz rozbudowa tzw. funkcji negocjacyjno-pośredniczących. W tym okresie zwiększył się również zakres intensywności relacji z państwami rozwijającymi się. Państwa neutralne występowały często w roli aktywnego uczestnika w dialogu Północ‒Południe, a niejednokrotnie także mediatora.
Aktywna polityka neut. była niekiedy interpretowana jako próba usprawiedliwienia swoistej „jazdy na gapę” przez Austrię i Finlandię w ramach bezpieczeństwa europejskiego. Niskie nakłady na obronność starano się zrekompensować polityczną otwartością i międzynarodową aktywnością. Do tego dochodziły często zarzuty związane z „mitologizacją polityki zagranicznej” państwa neutralnego oraz bycie beneficjentem procesu odprężenia w sferze gospodarczej.
Redefinicja neut. po zimnej wojnie poprzez odrzucenie zasad neut. gospodarczej zredukowała ten międzynarodowy status do aspektów wojskowych. Otwierało to drogę do członkostwa w UE oraz udziału w sankcjach ekonomicznych ONZ. Zrewidowana została również zasada utrzymania neut. wobec wszystkich konfliktów zbrojnych. Wprowadzono rozróżnienie między wojną w tradycyjnym rozumieniu i konfliktem w rozumieniu Karty NZ. Zastosowanie norm tradycyjnego prawa neut. obecnie jest możliwe jedynie wobec konfliktu bez zaangażowania ONZ. Tym samym został dopuszczony udział państwa neutralnego w sankcjach wojskowych. Przystąpienie Austrii, Finlandii i Szwecji do UE w 1995 r. spowodowało wprowadzenie dalszych zmian w koncepcji neut., określanej jako postneutralność/bezaliansowość. Istota tych zmian oznacza dopuszczenie możliwości udziału w konflikcie zbrojnym. W polityce bezpieczeństwa pojawia się opcja członkostwa w NATO. Postneutralne państwa UE w oficjalnych stanowiskach oraz retoryce politycznej odchodzą od stosowania terminu neut. Jedynie Szwajcaria deklaruje przywiązanie do tradycyjnych zasad neut., pozostawiając otwartą kwestię członkostwa w UE. Wszystkie te państwa są członkami programu Partnerstwa dla Pokoju, a w ostatniej dekadzie znacznie zintensyfikowały współpracę z NATO. Zdecydowana większość społeczeństw tych państw popierała opcję utrzymania neutralności/bezaliansowości w polityce bezpieczeństwa.
Postępujące zmiany w środowisku bezpieczeństwa Finlandii i Szwecji oraz agresja Rosji na Ukrainę w 2022 r. doprowadziły do efektu „odwrócenia sondaży” oraz decyzji o porzuceniu bezaliansowości i ubiegania się o członkostwo w NATO przez Finlandię (dołączyła do Sojuszu w kwietniu 2023) i Szwecję (oczekująca na przyłączenie, stan listopad 2023). Osobną grupę stanowią państwa aspirujące do członkostwa w UE – Mołdawia i Serbia, które formalnie przyjęły status neut., oraz Kostaryka i Turkmenistan. Borykają się one z problemem wiarygodności i międzynarodowego uznania swojego statusu. [Dariusz Popławski]
Literatura: L. Müller, Neutrality in World History, New York 2018 • D. Popławski, Między bezstronnością a solidarnością międzynarodową. Polityka bezpieczeństwa europejskich państw neutralnych i bezaliansowych po zimnej wojnie, Warszawa 2013 • J. Schreiner, Neutralität nach „Schweizer Muster?, Österreichische Völkerrechtslehre zur immerwährenden Neutralität, 1955‒1989, Baden-Baden 2018.