NIEPROLIFERACJA BRONI JĄDROWEJ – określana też jako nierozprzestrzenianie broni jądrowej na państwa jej nieposiadające, jest ważnym elementem międzynarodowego prawa przeciwwojennego. Uregulowanie to wynika z Traktatu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej (ang. Nuclear Non-Proliferation Treaty, NPT) otwartego do podpisu 1 lipca 1968 r. Traktat wszedł w życie 5 marca 1970 r. i obowiązuje bezterminowo. NPT jest uznawany za kamień węgielny światowego reżimu nierozprzestrzeniania → broni jądrowej [br.j.] i podstawę w dążeniu do całkowitego rozbrojenia jądrowego, a także promuje współpracę w pokojowym wykorzystaniu energii jądrowej. Opiera się na trzech filarach: 1. zakazuje rozprzestrzeniania br.j. poza państwa, które już ją posiadają, czyli zakłada utrzymanie nuklearnego status quo; 2. zakazuje pozyskiwania br.j. przez państwa jej nieposiadające; 3. zobowiązuje państwa nuklearne do podjęcia rozmów w sprawie pełnego rozbrojenia nuklearnego. Stronami traktatu jest 191 państw (styczeń 2023), w tym 5 nuklearnych: USA (posiadają br.j. od 1945 r., deklarują w ramach układu Nowy START 1357 głowic strategicznych, choć ogólna liczba aktywnych i nieaktywnych głowic może wynosić 3750, dodatkowo 1750 oczekuje na demontaż, łącznie ok. 5500), Federacja Rosyjska (od 1949, deklaruje w ramach Nowy START 1456 głowic strategicznych, ale szacuje się, że faktycznie posiada łącznie 4495 głowic różnych typów, ponadto 1760 oczekuje na demontaż, łącznie ok. 6255), Wielka Brytania (od 1952, ok. 225 głowic), Francja (od 1960, ok. 290 głowic) i Chiny (od 1964, ok. 350 głowic). Łącznie państwa strony NPT posiadają ok. 9110 głowic nuklearnych różnych typów, ponadto 3510 oczekuje na demontaż – łącznie 12 620. Oprócz państw nuklearnych, stron NPT, br.j. posiada także kilka innych państw, które albo nigdy nie przestąpiły do Traktatu, albo wycofały się z niego: Indie – posiadają br.j. od 1998 r. (pierwsza próba nuklearna w 1974), ok. 156 głowic; Pakistan – od 1998 r., ok. 165; Izrael – nigdy nie potwierdził posiadania br.j., ale i nie zaprzeczył, szacuje się, że posiada ok. 90 głowic oraz materiał rozszczepialny na zbudowanie kolejnych 200; Korea Północna – ok. 40‒50 głowic. Łącznie wymienione państwa posiadają ok. 451‒461 głowic nuklearnych. Szacuje się, że państwa posiadają ogółem między 13 071 a 13 081 głowic nuklearnych, z których 90% znajduje się
w arsenałach Rosji i USA.

Ważne ogniwo systemu nieproliferacji br.j. stanowi system zabezpieczeń realizowanych przez Międzynarodową Agencję Energii Atomowej (International Atomic Energy Agency, IAEA), agencję ONZ utworzoną w 1957 r., która zajmuje się problematyką pokojowego wykorzystania energii atomowej. Jedną z jej misji jest monitorowanie przestrzegania przez państwa zobowiązań w nieproliferacji br.j. oraz wczesne wykrywanie sprzecznego z obowiązującym prawem międzynarodowym wykorzystywania technologii i materiałów nuklearnych, stanowiących potencjalne zagrożenie rozprzestrzeniania br.j.

W przeszłości br.j. posiadały także Białoruś, Kazachstan i Ukraina, na terytorium których była ona rozmieszczona w okresie, gdy należały one do republik ZSRR. Po jego rozpadzie w 1991 r. stały się państwami nuklearnymi, jednak wkrótce po tym przekazały „odziedziczoną” br.j. Federacji Rosyjskiej i przystąpiły do NPT. Niewielką liczbę głowic nuklearnych potajemnie zbudowała RPA, jednak dokonała ich demontażu i w 1991 r. przystąpiła do NPT. Program nuklearny miał także Irak, lecz jego realizacja zakończyła się definitywnie w 2003 r. wraz z obaleniem reżimu Saddama -Husseina. Libia dobrowolnie zrezygnowała z dążeń do zbudowania br.j. w grudniu 2003 r. Podobnie Argentyna, Brazylia, Korea Południowa i Tajwan również odłożyły realizację programów związanych z br.j. Państwem, które może w dalszym ciągu potajemnie rozwijać programy nuklearne, jest Iran. W 2003 r. IAEA ustaliła, że prowadzi on potajemne działania, by uzyskać możliwość rodzimej produkcji materiałów rozszczepialnych. Nałożone na Iran sankcje doprowadziły do podpisania przez to państwo w 2015 r. długoterminowego porozumienia w sprawie weryfikacji i znacznego ograniczenia swoich zdolności wytwarzania materiałów do produkcji br.j., wykonanie którego nadzoruje IAEA. Działania mające na celu uzyskanie zdolności nuklearnych prowadziła także Syria. We wrześniu 2007 r. Izrael przeprowadził atak lotniczy na domniemany badawczy reaktor nuklearny w Syrii; późniejsze badania miejsca ataku przeprowadzone przez IAEA potwierdziły obecność śladów cząsteczek zmodyfikowanego uranu. Syria odmówiła dalszej współpracy z IAEA, która miała wyjaśnić charakter zbombardowanych przez Izrael instalacji oraz związaną z tym współpracę z Koreą Północną.

Fundamentalną rolę w redukcji br.j. odegrały bilateralne negocjacje pomiędzy największymi → mocarstwami jądrowymi USA i ZSRR/Rosją (tzw. dialog strategiczny), które doprowadziły do podpisania kilku porozumień dotyczących kontroli i redukcji zbrojeń ofensywnych oraz obrony przeciwrakietowej. Mimo że nie wszystkie traktaty zostały ratyfikowane i formalnie nigdy nie weszły w życie, dialog ten przyczynił się do radykalnej redukcji br.j. i środków jej przenoszenia. Do najważniejszych elementów tego dialogu strategicznego należy zaliczyć: 1. układy o ograniczeniu zbrojeń strategicznych Strategic Arms Limitation Treaty – SALT I oraz SALT II; 2. Traktat o całkowitej likwidacji pocisków rakietowych krótkiego i średniego zasięgu; 3 traktaty o redukcji zbrojeń strategicznych: START I oraz START II (Strategic Arms Reduction Treaty); 4. Traktat o redukcji ofensywnych zbrojeń strategicznych; 5. Nowy Traktat START.

Kamieniem milowym w ograniczaniu proliferacji br.j. było przyjęcie międzynarodowego porozumienia w sprawie zakazu prowadzenia jej prób (testów), który wprowadzono dwuetapowo. Najpierw zakazano przeprowadzania prób nuklearnych w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą (zakaz nie dotyczył prób podziemnych). Uregulowanie to wynikało z Traktatu o częściowym zakazie prób z br.j. podpisanego w 1963 r. Na drugim etapie zakazano wszelkich prób z br.j., co wprowadzono przez przyjęcie w 1996 r. Traktatu o całkowitym zakazie prób z br.j.; aby wszedł w życie, wymagana jest ratyfikacja przez 44 państwa posiadające elektrownie nuklearne i reaktory badawcze, wymienione w aneksie do traktatu (według stanu na styczeń 2023 nie dokonały tego: Indie, Iran, Izrael, Pakistan i USA).

Skuteczna implementacja przyjętych traktatów dotyczących br.j. wymaga kontroli transferu materiałów i technologii mogących służyć do jej konstrukcji i środków jej przenoszenia. W tym celu powołano instytucje międzynarodowe wspierające tego typu działalność, takie jak: Grupa Dostawców Jądrowych (ang. Nuclear Suppliers Group); stowarzyszenie Reżim kontroli technologii rakietowej (ang. Missile Technology Control Regime); Porozumienie z Wassenaar w sprawie kontroli eksportu broni konwencjonalnej oraz dóbr i technologii podwójnego zastosowania (ang. The Wassenaar Arrangement on Export Controls for Conventional Arms and Dual-Use Goods and Technologies); Komitet Zanggera (ang. Zangger Committee), znany także jako Komitet Eksporterów Nuklearnych (ang. Nuclear Exporters Committee). Nieproliferacji br.j. sprzyjają także przestrzenne ograniczenia środków walki wynikające z umów międzynarodowych dotyczących utworzenia stref zdemilitaryzowanych i bezatomowych: na Antarktyce, w przestrzeni kosmicznej, na dnie mórz i oceanów, w Ameryce Łacińskiej i na Karaibach, w Afryce, Azji Centralnej, Azji Południowo-Wschodniej i na południowym Pacyfiku.

Pomimo iż nie wszystkie państwa przystąpiły do NPT i mimo przypadków łamania przyjętych zobowiązań, koncepcja nieproliferacji okazała się dość skuteczna. Wprawdzie NPT legitymizuje arsenały pięciu państw nuklearnych, jednak zobowiązały się one do zaprzestania nuklearnego wyścigu zbrojeń, a później do całkowitego wyeliminowania br.j. O ile w przypadku pierwszego zobowiązania udało się osiągnąć sukces, którego odzwierciedleniem jest radykalna redukcja arsenałów nuklearnych USA i Rosji, o tyle drugie zobowiązanie nie zostało zrealizowane. Państwa nuklearne, a także inne, które zbudowały swoje arsenały poza NPT, ciągle utrzymują zasoby br.j. [→ kontrola zbrojeń; porozumienia o ograniczeniu zbrojeń] [Lech Chojnowski]

Literatura: L. Chojnowski, Bezpieczeństwo międzynarodowe. Aspekty instytucjonalne i organizacyjne, Słupsk 2017 • Nuclear Weapons: Who Has What at a Glance, Arms Control Association, https://www.armscontrol.org/factsheets/Nuclearweaponswhohaswhat [dostęp: 2.02.2022].