AUTORYTARYZM – pojęcie określające głównie: 1. postawy psychologiczno-polityczne nacechowane postrzeganiem relacji nieskrępowanej dominacji i bezkrytycznego podporządkowania w określonych stosunkach społecznych jako naturalnych lub pożądanych; 2. istotę reżimów politycznych (i ich praktyki) opartych na formalnym i nieformalnym ograniczaniu możliwości działania przeciwników danej władzy politycznej i możliwości zmiany tej władzy w legalny sposób.

Etymologia terminu wywodzi się ze starożytnego Rzymu (łac. auctoritas). Cyceron opisywał różne rodzaje władzy, wskazując, że „gdy moc (potestas) jest w ludzie, autorytet (auctoritas) jest w Senacie”. W XIX w. pojęcie autorytaryzmu [aut.] było używane m.in. w sporach między marksistami a anarchistami [→ anarchizm]. Od lat 30. XX w. termin ten wiązał się w dużej mierze z badaniami nad psychologiczno-społecznymi -uwarunkowaniami faszyzmu, podejmowanymi przez emigrantów z III Rzeszy związanych z teorią krytyczną. W 1934 r. Wilhelm Reich analizował w tym kontekście represyjną, tłumiącą seksualność hierarchiczną rodzinę, pisząc, że „państwo autorytarne ma w każdej rodzinie przedstawiciela w osobie ojca i tym samym rodzina staje się najwartościowszym instrumentem władzy”. W 1941 r. Erich Fromm wskazał na strukturę charakteru człowieka opartą na połączeniu sadystycznej dominacji i masochistycznej uległości, którą określił mianem charakteru autorytarnego. Jego zasadniczą cechą miało być poczucie bezsilności skierowane ku zatraceniu własnego „ja” i podporządkowaniu się zewnętrznej, silnej władzy, przy równie bezwzględnym egzekwowaniu jej wobec sobie podległych. Charakter autorytarny oznaczać miał strukturę osobowości, która stanowi psychologiczny fundament faszyzmu, ale rozumiany był szerzej w kontekście kondycji psychicznej bezsilnego człowieka we współczesnym społeczeństwie i związanych z tym poszukiwań różnych form „ucieczki od wolności”. W 1950 r. Theodor Adorno wraz z Else Frenkel-Brunswik, Danielem J. Levinsonem oraz R. Nevittem Sanfordem na podstawie badań ilościowych i jakościowych prowadzonych w USA przedstawili model osobowości autorytarnej skłonnej do tendencji antydemokratycznych, opartej na konwencjonalnych wartościach, autorytarnym podporządkowaniu, autorytarnej agresji, braku intracepcji, uleganiu przesądom i stereotypom, wyznawanym kulcie siły i twardym charakterze, destrukcyjności i cynizmie, skłonności do psychologicznej projekcji oraz obsesyjnym zainteresowaniu seksualnością.

Badania nad aut. z zakresu psychologii politycznej były kontynuowane, ale jednocześnie pojęcie to ujmowano w rozumieniu odrębnego reżimu politycznego. W 1954 r. Hannah Arendt, w rozważaniach na temat aktualności rzymskiego pojęcia władzy jako autorytetu, rozróżniła reżimy autorytarne od reżimów totalitarnych i tyranii. W jej ujęciu „nawet najbardziej drakońskie reżimy autorytarne”, w przeciwieństwie do dwóch pozostałych, są ograniczane prawami i nie likwidują w pełni wolności.

Koncepcję aut. jako reżimu znajdującego się „pomiędzy” totalitaryzmem a demokracją wypracował na przełomie lat 60. i 70. XX w. Juan J. Linz. Reżimy autorytarne miały charakteryzować się m.in. ograniczonym pluralizmem politycznym i brakiem mobilizującej ideologii. Przejawem politycznej funkcjonalności takiego podziału była analiza przedstawiona przez neokonserwatywną polityczkę amerykańską Jeane J. Kirkpatrick, która na podstawie rozróżnienia reżimów autorytarnych i totalitarnych legitymizowała współpracę z przychylnymi USA antykomunistycznymi dyktaturami.

Współczesne badania nad aut. koncentrują się głównie na procesach de-demokratyzacji lub autokratyzacji, przy diagnozie możliwego współistnienia tendencji autorytarnych i demokracji parlamentarnej. W tym kontekście zwraca uwagę popularność pojęcia „autorytarnego populizmu” powstałego na przełomie lat 70. i 80. XX w. w kontekście zmian w państwie brytyjskim związanych z władzą Margaret Thatcher. Termin ten odnoszony jest do współczesnych ideologii i praktyk politycznych postrzeganych jako łączące na różne sposoby elementy władzy autorytarnej, parlamentaryzmu i charakterystycznej dla populizmu ponadklasowej mobilizacji. [Filip Ilkowski]

Literatura: Critical Theory and Authoritarian Populism, red. J. Morelock, London 2018 • M. Glasius, What Authoritarianism Is… and Is Not: A Practice Perspective, „International Affairs” 2018, nr 94(3) • L. Henderson, Authoritarianism and the Rule of Law, „Indiana Law Journal” 1991, nr 66(2).